CADMUS

Ban đầu, Cadmus được cha mẹ sai đi tìm và đưa em gái Europa trở về Tyre sau khi cô bị thần Zeus bắt cóc từ bờ biển Phoenicia. Trong một số ghi chép cổ xưa, Cadmus và Europa là con của Phoenix. Cadmus đã sáng lập hoặc tái thiết thành Thebes của Hy Lạp và pháo đài trên cao của thành phố này được đặt tên là Cadmeia để tôn vinh ông.

Ngoài Thebes, Cadmus còn được ghi nhận là người sáng lập một số thành phố ở Illyria như Bouthoe và Lychnidus. Trong văn học Hy Lạp cổ đại, phần cuối câu chuyện về Cadmus và Harmonia gắn liền với người Enchelei và người Illyria, một truyền thuyết có ảnh hưởng sâu rộng trong văn hóa các dân tộc Illyria.

Dòng dõi của Cadmus đôi khi được điều chỉnh để phù hợp với từng truyền thuyết. Ví dụ, theo một số ghi chép của Thebes, mẹ ông là một trong những con gái của Nilus, vị thần sông và cũng là thần của sông Nile.

Tổng quan

Nhà sử học Hy Lạp Herodotus ghi nhận Cadmus là người mang bảng chữ cái Phoenicia nguyên thủy đến Hy Lạp, từ đó người Hy Lạp đã điều chỉnh để tạo ra bảng chữ cái Hy Lạp. Hầu hết các nghiên cứu hiện đại đều đồng tình với nhận định của Herodotus về nguồn gốc Phoenicia của bảng chữ cái.

Herodotus ước tính Cadmus sống khoảng 1.600 năm trước thời của ông, tức vào khoảng năm 2000 TCN. Ông tận mắt thấy và mô tả chữ viết Cadmean trong đền thờ Apollo tại Thebes, được khắc trên một số chân đỉnh (tripod). Herodotus cho rằng những chân đỉnh này có niên đại từ thời Laius, chắt nội của Cadmus. Một trong số đó mang dòng chữ khắc bằng chữ Cadmean, có nét tương đồng với chữ Ionian:

“Ἀμφιτρύων μ᾽ ἀνέθηκ᾽ ἐνάρων ἀπὸ Τηλεβοάων”
(“Amphitryon đã hiến tặng ta từ chiến lợi phẩm của trận chiến với Teleboae.”)

Mặc dù Herodotus và người Hy Lạp cổ đại cho rằng Cadmus sáng lập Thebes từ rất lâu trước cuộc chiến thành Troy (tương đương với thời kỳ Đồ Đồng Aegea), niên đại này lại mâu thuẫn với những gì hiện nay được biết về sự phát triển của bảng chữ cái Phoenicia và Hy Lạp. Những bản khắc Hy Lạp cổ nhất có hình dạng chữ tương đồng với chữ Phoenicia từ cuối thế kỷ 9 hoặc 8 TCN, trong khi bảng chữ cái Phoenicia chỉ thực sự xuất hiện vào khoảng năm 1050 TCN, tức là sau sự sụp đổ của nền văn minh Đồ Đồng.

Hơn nữa, trong sử thi Homer, thời đại Mycenae dường như không có dấu hiệu rõ ràng của chữ viết, có thể do sự mất mát của hệ thống chữ viết Linear B trong Thời kỳ Đen Tối. Thực tế, Homer chỉ nhắc đến chữ viết một lần duy nhất với cụm từ “σήματα λυγρά” (sēmata lugra) – nghĩa đen là “những ký hiệu tai họa”, liên quan đến bức thư của Bellerophon. Các bảng chữ Linear B đã được tìm thấy với số lượng lớn tại Thebes, điều này có thể dẫn đến giả thuyết rằng truyền thuyết về Cadmus mang chữ viết đến Hy Lạp thực ra có liên quan đến nguồn gốc của Linear B, như nhà nghiên cứu Frederick Ahl đã đề xuất vào năm 1967.

Theo thần thoại Hy Lạp, dòng dõi của Cadmus tiếp tục trị vì tại Thebes qua nhiều thế hệ, bao gồm cả thời kỳ xảy ra cuộc chiến thành Troy.

Cuộc phiêu lưu của Cadmus

Hành trình đến Samothrace

Sau khi Europa bị Zeus bắt cóc từ bờ biển Phoenicia, Cadmus được cha mình phái đi tìm em gái và bị giao nhiệm vụ không được trở về nếu chưa tìm thấy cô. Tuy nhiên, cuộc tìm kiếm không thành công—hoặc có lẽ anh không muốn chống lại ý muốn của Zeus—nên Cadmus đến đảo Samothrace, nơi linh thiêng đối với các “Vị Thần Vĩ Đại” (Great Gods) hay Kabeiroi. Những bí tích của họ sau này cũng được cử hành tại Thebes.

Cadmus không đi đến Samothrace một mình. Anh đi cùng mẹ là Telephassa, cùng với cháu trai (hoặc em trai) Thasus, con trai của Cilix, người sau này đặt tên cho hòn đảo Thasos gần đó. Theo Diodorus Siculus, bộ ba này có tên khác ở Samothrace: Pleiad Electra và hai con trai của bà, Dardanos và Eetion hoặc Iasion. Ngoài ra còn có một nhân vật thứ tư—Harmonia, con gái của Electra—người mà Cadmus đã đưa đi làm vợ, tương tự như cách Zeus bắt cóc Europa.

Theo Diodorus, đám cưới của Cadmus và Harmonia là đám cưới đầu tiên trên Trái Đất có sự tham dự của các vị thần. Họ mang quà đến chúc mừng và cùng chung vui trong bữa tiệc cưới với cặp đôi.

Người sáng lập Thebes

Trong hành trình lang bạt của mình, Cadmus đến Delphi và xin lời tiên tri. Nhà tiên tri chỉ dẫn anh từ bỏ việc tìm kiếm em gái và thay vào đó, hãy đi theo một con bò đặc biệt với dấu hình bán nguyệt trên mạng sườn. Anh được dặn phải xây dựng một thành phố tại nơi con bò nằm xuống vì kiệt sức.

Con bò này được vua Pelagon của Phocis ban tặng và nó đã dẫn Cadmus đến Boeotia, nơi anh thành lập thành phố Thebes.

Khi đến nơi, Cadmus định hiến tế con bò cho nữ thần Athena. Anh sai các tùy tùng của mình, Deioleon và Seriphus, đi lấy nước từ suối Ismenian gần đó. Tuy nhiên, họ bị một con rồng nước—vệ thần của con suối—giết chết. Cadmus sau đó tiêu diệt con rồng này, thực hiện nghĩa vụ của một anh hùng khai hóa trong thời đại mới.

Nữ thần Athena ra lệnh cho Cadmus gieo răng của con rồng xuống đất. Từ những chiếc răng đó mọc lên một chủng tộc chiến binh dữ tợn được gọi là Spartoi (“Những kẻ được gieo”). Cadmus liền ném một hòn đá vào giữa họ khiến họ hiểu lầm và lao vào chém giết lẫn nhau. Cuối cùng, chỉ còn lại năm người sống sót. Những chiến binh này đã giúp anh xây dựng thành lũy Cadmeia của Thebes và trở thành tổ tiên của các dòng dõi quý tộc tại đây.

Vì con rồng bị giết vốn là sinh vật thiêng của thần Ares, Cadmus bị buộc phải phục dịch vị thần này trong tám năm để chuộc tội. Khi thời gian sám hối kết thúc, các vị thần ban cho anh Harmonia—con gái của thần Ares và nữ thần Aphrodite—làm vợ.

Hôn lễ có sự tham dự của toàn thể các vị thần, dù có người nói nó được tổ chức tại Thebes, còn người khác lại cho rằng nó diễn ra ở Samothrace. Harmonia nhận được những món quà cưới đặc biệt: một tấm áo choàng được Athena dệt nên và một chiếc vòng cổ do thần thợ rèn Hephaestus chế tác. Chiếc vòng cổ này được gọi là Vòng cổ của Harmonia, mang theo lời nguyền xui xẻo cho tất cả những ai sở hữu nó.

Dù được thần linh an bài cả vương quyền lẫn hôn nhân, Cadmus vẫn phải chứng kiến gia đình mình chịu nhiều tai ương. Hậu duệ của anh gồm con trai Polydorus và nhiều con gái, trong đó có Agave, Autonoë, Ino và Semele—những người sau này đều gặp bi kịch.

Cuối cùng, Cadmus thoái vị, nhường ngôi cho cháu trai Pentheus rồi cùng Harmonia đến Illyria để giúp bộ tộc Enchelii trong chiến trận. Tại đây, anh thành lập hai thành phố Lychnidos và Bouthoe.

Cadmus luôn cảm thấy tội lỗi vì giết chết con rồng thiêng của thần Ares. Một ngày nọ, anh than thở rằng nếu các vị thần yêu quý loài rắn đến vậy, có lẽ anh cũng nên biến thành rắn. Lập tức, cơ thể Cadmus mọc vảy và bắt đầu biến đổi. Thấy vậy, Harmonia cầu xin các vị thần cho cô chung số phận với chồng và lời thỉnh cầu được chấp nhận.

Một dị bản khác kể rằng Cadmus và Harmonia chỉ biến thành rắn sau khi qua đời và hai con rắn canh giữ mộ phần của họ. Trong bi kịch The Bacchae của Euripides, Dionysus tiên tri Cadmus và vợ sẽ sống dưới lốt rắn trong một thời gian trước khi được đưa lên sống cùng những người được thần linh ban phước lành.

Học thuật hiện đại

Nguồn gốc và huyền thoại về Cadmus

Câu hỏi về nguồn gốc phương Đông của Cadmus đã được tranh luận trong giới học thuật hiện đại suốt một thời gian dài.

Homer chỉ đề cập đến Cadmus một lần nhưng ông đã sử dụng tên gọi “Cadmeans” để chỉ cư dân của Thebes. Aeschylus và Sophocles, đặc biệt, nhiều lần nhắc đến “thành phố của Cadmus” và “Cadmeans”, qua đó khẳng định mối liên hệ giữa Thebes và Cadmus. Euripides cũng gắn kết Thebes với Cadmus, nhưng ông là một trong những tác giả đầu tiên và là bi kịch gia duy nhất đề cập đến “Cadmus người Tyre”. Herodotus gọi Cadmus là người Tyre và là người đầu tiên nhắc đến nguồn gốc “Phoenicia” của ông. Tuy nhiên, Herodotus không phải là người khởi xướng sự chuyển đổi này, bởi trong tác phẩm Histories của ông đã có bằng chứng cho thấy huyền thoại này vốn đã phổ biến từ trước. Kể từ thời Herodotus, Cadmus thường được mô tả là một hoàng tử xứ Phoenicia. Theo Diodorus Siculus (thế kỷ 1 TCN), Cadmus có nguồn gốc từ Thebes.

Nhà sử học hiện đại Albert Schachter cho rằng Cadmus là một nhân vật anh hùng hư cấu, được đặt tên theo thành lũy của Thebes, và sau đó được gán cho nguồn gốc “Phoenicia” do ảnh hưởng từ những người nhập cư phương Đông đến Boeotia. M. L. West cho rằng huyền thoại về Cadmus và Harmonia tại Thebes bắt nguồn từ những cư dân Phoenicia ở thành phố này vào thế kỷ 9 hoặc 8 TCN. Jason Colavito nhận định rằng mặc dù các học giả hiện đại tranh luận về việc liệu huyền thoại này có bắt nguồn từ Phoenicia hay không, nhưng có bằng chứng cho thấy cốt lõi của nó xuất phát từ các câu chuyện phương Cận Đông về trận chiến giữa một anh hùng và rồng. Huyền thoại về Cadmus người Phoenicia không phải là một sự diễn giải lại trực tiếp từ thần thoại gốc Phoenicia, mà đúng hơn là cách người Hy Lạp hiểu về nền văn minh Phoenicia và những lợi ích họ nhận được từ đó, đặc biệt là bảng chữ cái. Nhà khảo cổ học John Boardman lại cho rằng những “người Phoenicia” đi cùng Cadmus thực chất không phải là người Phoenicia, mà là những người Hy Lạp từng sống ở Cận Đông và sau đó quay trở lại để truyền bá những kiến thức họ học được, bao gồm cả bảng chữ cái.

Do không có bằng chứng về sự tồn tại của một thuộc địa Phoenicia tại Thebes, một số giả thuyết phản đối nguồn gốc phương Đông của Cadmus đã được các học giả hiện đại đưa ra:

• Giả thuyết Mycenaea
  Theo nhà sử học Frederick M. Ahl, những ý kiến học thuật cho rằng Cadmus là người Mycenaea cần được xem xét thay cho giả thuyết về nguồn gốc Phoenicia của ông. Ahl cho rằng ngày càng khó để dung hòa bằng chứng văn học và khảo cổ học, chưa kể đến những khó khăn trong việc giải mã chữ viết cổ. Ông gợi ý rằng Cadmus thực chất là người Mycenaea, và hệ thống chữ viết mà ông mang đến Thebes chính là Linear B, một hệ thống có thể đã được người Hy Lạp biết đến vào thời điểm đó hoặc muộn hơn dưới tên gọi “chữ viết Phoenicia”.
• Giả thuyết Crete
  Henry Hall đề xuất rằng Cadmus và người Cadmean đến từ Crete. Tuy nhiên, giả thuyết này gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là quan điểm cho rằng nền văn minh Mycenaea là kết quả của sự thống trị của nền văn minh Minoan đối với lục địa Hy Lạp.
• Giả thuyết Argos
  Cadmus được người Argos xem là một nhân vật đại diện cho họ, một ví dụ thú vị về việc “tái chiếm đoạt huyền thoại” trong bối cảnh chiến tranh giữa Argos và Thebes. Theo truyền thuyết của người Argos, cha của Cadmus là Agenor có nguồn gốc từ công chúa Io của Argos. Theo cách nhìn này, Cadmus trở thành người Argos, và Thebes được xem như “quê hương thứ hai” của ông, phản ánh sự xuất hiện của các bản sắc lai trong thời kỳ Đại Di cư Hy Lạp.
• Tranh cãi về ghi chép Hittite
  Một số học giả lập luận rằng trong một bức thư từ Quốc vương Ahhiyawa gửi cho Quốc vương Hittite, được viết bằng ngôn ngữ Hittite vào khoảng năm 1250 TCN, có nhắc đến một nhân vật tên Cadmus với tư cách là tổ tiên của người Ahhiyawa. Thuật ngữ này có khả năng cao dùng để chỉ thế giới Mycenaea (người Achaea), hoặc ít nhất là một phần của nó. Tuy nhiên, cách giải thích này, cho rằng Cadmus là một nhân vật lịch sử có thật, bị phần lớn các học giả bác bỏ.