LETO

Bên cạnh câu chuyện về sự ra đời của Artemis và Apollo, Leto còn xuất hiện trong một số huyền thoại nổi bật như trừng phạt người phàm vì sự xúc phạm đến bà. Sau khi một số nông dân Lycian ngăn cản Leto và các con uống nước từ một cái giếng, Leto đã biến tất cả họ thành ếch, sống trong giếng đó.

Trong câu chuyện về nữ hoàng Niobe, người phụ nữ này tự mãn mình là người mẹ tốt hơn Leto vì đã sinh nhiều con xin trai đẹp gái. Leto sau đó yêu cầu hai con của mình trả thù và họ đã bắn chết tất cả các con của Niobe. Trong một huyền thoại khác, tên khổng lồ Tityos cố gắng xâm hại Leto nhưng hắn đã bị Artemis và Apollo giết chết. Vị trí của Leto trên đỉnh Olympus thường sẽ bên cạnh Zeus hoặc đi cùng và hỗ trợ con trai, con gái của bà trong nhiệm vụ.

Vào thời kỳ cổ đại, Leto được thờ phụng chung với hai con sinh đôi như một nữ thần bảo vệ trẻ em và tình mẫu tử, đặc biệt ở hòn đảo linh thiêng Delos. Tại Lycia, bà được tôn thờ như thánh mẫu. Trong thần thoại La Mã, Leto gọi là Latona. Đây còn là tên Latinh của bà, chịu ảnh hưởng từ Letun trong văn hóa Etruscan. Trong nghệ thuật cổ đại, bà được miêu tả là người phụ nữ khiêm nhường, đội khăn che mặt, bên cạnh các con của mình và Zeus, hoặc trong cảnh bị Tityos bắt cóc.

Gia đình

Hesiod nói rằng Leto là nữ thần nhẹ nhàng nhất Olympus, luôn dịu dàng với thần linh lẫn con người. Plato cũng nhắc đến tính cách êm dịu của Leto khi liên kết tên của bà với từ ἐθελήμονα (mang nghĩa “sẵn sàng”, tức sẵn lòng giúp đỡ những người cầu xin bà), cũng như λεῖον (mang nghĩa “dịu dàng”). Cạnh bên Demeter, Leto là người mẹ bất tử được quý trọng nhất trong thế giới cổ đại.

Thần thoại

Sự ra đời của Artemis và Apollo

Bản phác thảo ban đầu

Hesiod cho rằng Leto là vợ thứ sáu trong số bảy người vợ của Zeus, là những người đã sinh con cho vị thần trước khi Zeus kết hôn với Hera. Tuy vậy, chi tiết này không xuất hiện trong các tư liệu về sau. Khi Hera, nữ hoàng của các vị thần và vợ của Zeus, phát hiện ra mối quan hệ bất chính, bà theo dõi và tra tấn Leto một cách tàn nhẫn.

Bài thánh ca Homeric Hymn 3 to Apollo là bản kể lâu đời nhất còn tồn tại có nhắc đến Leto, nhưng chỉ tập trung vào phần sinh ra Apollo và coi Artemis như một sự tình cờ sau đó. Thực tế, tập thơ này thậm chí không nói rõ Leto có sinh đôi hay không và cả hai con được cho là ra đời ở những nơi khác nhau (Apollo ở Delos, còn Artemis ở Ortygia). Hai nhà thơ Homer và Hesiod đều xác nhận Artemis và Apollo là anh em ruột, con của Leto và Zeus nhưng không ai trực tiếp gọi đây là cặp sinh đôi. Người đầu tiên nói Leto sinh đôi là nhà thơ Pindar, người sống thời đại ngay sau đó.

Theo Homeric Hymn 3 to Delian Apollo, Leto đi khắp thế gian tìm chỗ sinh đẻ nhưng không nơi nào dám cho bà trú ẩn. Sau khi đến Delos, bà phải trải qua cơn đau suốt chín ngày chín đêm dưới sự quan sát của Dione, Rhea, Ichnaea, Themis và nữ thần biển Amphitrite. Chỉ có nữ thần sinh đẻ Eileithyia không có mặt do bà đang ở cùng Hera trên đỉnh Olympus và không biết về tình huống đó. Chính sự vắng mặt của Eileithyia đã khiến Leto phải chịu đau đớn khoảng thời gian dài như thế.

Sự ra đời của Apollo trong bài Homeric Hymn 3 to Apollo không chỉ là một câu chuyện thần thoại, mà còn mang ý nghĩa như một nghi lễ công khai thời đại Zeus và các vị thần Olympus. Khi Apollo ra đời, những nữ thần chứng kiến sự kiện thuộc vũ trụ trật tự cũ (thế hệ Titan hoặc thần nguyên thủy). Việc họ có mặt tượng trưng cho sự công nhận hợp pháp của Apollo, đồng thời xác nhận quyền lực của Zeus trong kỷ nguyên mới.

Ở xã hội Hy Lạp cổ, những nghi lễ như thế này rất quen thuộc, là bằng chứng công khai chứng minh nguồn gốc và tính chính đáng của một đứa trẻ, đặc biệt là người kế vị, nên vô cùng quan trọng. Bài thánh ca này vì thế không chỉ kể lại một thần thoại mà còn phản ánh giá trị văn hóa và chính trị của thời đại, nhấn mạnh sự chuyển giao quyền lực từ trật tự cũ (các Titan) sang trật tự mới (thần Olympus).

Demeter và Aphrodite đều không có mặt, nhưng Rhea lại có mặt. Nữ thần Dione được một số sử gia thần thoại sau này coi là hình dạng nữ của Zeus. Vì vậy, bà cũng không có mặt ở đó. Sau đó, vào ngày thứ chín, nữ thần sứ giả Iris, được gửi đi và thuyết phục Eileithyia đến Delos bằng một chiếc vòng cổ.

Các bản kể sau

Trong tác phẩm Bibliotheca cuả Pseudo-Apollodorus có chi tiết: “Nhưng Latona (Leto) vì mối quan hệ với Zeus đã bị Hera truy đuổi khắp thế gian, cho đến khi bà đến Delos và sinh ra Artemis. Nhờ sự hỗ trợ của Artemis, bà mới tiếp tục sinh ra Apollo.”

Theo Antoninus Liberalis, Leto rời Hyperborea và biến thành một con sói cái khi đi đến vùng đất Tremilis. Sau này, vùng đất này được đổi tên thành Lycia để tôn vinh những con sói đồng hành cùng bà. Một nguồn tài liệu muộn hơn, Aelian, cũng nhắc đến mối liên hệ giữa Leto, loài sói và khu vực Hyperborea, cho thấy sự kết nối đặc biệt giữa nữ thần, vùng đất thiêng và biểu tượng của loài sói. Aelian viết sói vốn rất khó sinh con, phải mất mười hai ngày lẫn đêm nên người dân Delos khẳng định đây là thời gian Leto di chuyển từ Hyperborea đến Delos.

Leto tìm thấy hòn đảo trôi nổi cằn cỗi Delos, lúc đó vẫn còn giữ tên cổ Asterios. Bà sinh con tại đây, hứa hẹn mang đến sự thịnh vượng cho vùng này, khi những người thờ cúng sẽ tụ về nơi sinh của vị thần huyền thoại sắp tới. Đáp lại, Delos bảo vệ bà bằng bốn cột trụ và sau này trở thành thánh địa của Apollo.

Theo Homeric Hymn và Orphic Hymn 35 về Leto, Artemis được sinh ra trên đảo Ortygia, tiếp đến Apollo được sinh ra trên Delos. Stephanus Byzantinus cũng cho rằng Artemis được sinh ra trước Apollo ở Coressus.

Theo một tín ngưỡng địa phương, Apollo không được sinh ra trên Delos, mà là Tegyra, một thị trấn ở Boeotia, nơi ông được thờ phụng với danh hiệu Apollo Tegyraeus.

Học giả La Mã Servius sống vào cuối thế kỷ 3 và đầu thế kỷ 4, giải thích Artemis sinh ra trước vì đêm đến trước và mặt trăng – biểu tượng của đêm được Artemis đại diện. Sau đó đến Apollo là ban ngày và biểu tượng mặt trời được Apollo đại diện. Tuy nhiên, Pindar lại viết cả hai đứa trẻ đều xuất hiện dưới nắng và tỏa sáng như ánh mặt trời chói loi.

Những kẻ tấn công từ Thế giới ngầm

Trên hành trình lang thang, Leto bị tấn công bởi những sinh vật kinh dị thuộc về trái đất cổ đại và những trật tự cũ. Chúng sau này trở thành kẻ thù của Apollo và Artemis khi tiếp tục cố gây hại đến mẹ của họ.

Một trong những quái vật mà Leto gặp phải là con rồng Python sống trong khe núi dưới Delphi và bên cạnh suối Castalian. Biết được Leto đang mang thai với Zeus, Python săn lùng bà với ý định làm hại. Tuy nhiên, vì không tìm thấy Leto, Python quay trở về núi Parnassus.

Một câu thơ khắc từ năm 159 TCN ám chỉ việc Python muốn cưỡng hiếp Leto. Theo một số tư liệu, Python được chính Hera sai đến tấn công Leto vì bà ghen tức với sự ưu ái mà Zeus dành cho Leto. Ngoài ra, Python còn được gắn liền với một lời tiên tri rằng nó sẽ bị giết chết bởi người con trai của Leto.

Theo Clearchus xứ Soli, khi Python đuổi theo họ, Leto đang bế Apollo trên tay và kêu lên “ἵε παῖ” (híe paî, nghĩa là “bắn đi, con trai”). Apollo bắn chết Python nhưng phải đi chuộc tội và được thanh tẩy sau đó, bởi dù Python là con của Gaia, việc quản lý Đền thờ Tiên tri ở Delphi cổ xưa vẫn cần phải chuyển giao cho vị thần mới, sau này chính là Apollo.

Tham gia vào các cuộc chiến

Leto chiến đấu bên cạnh các vị thần khác trong Cuộc chiến chống lại Người khổng lồ (Gigantomachy). Trên phù điêu phía đông của Bàn thờ Pergamon, bà được khắc họa đứng bên cạnh Apollo và Artemis, chiến đấu với một Người khổng lồ. Tuy nhiên, không có chi tiết nào trong Gigantomachy nhắc đến Leto. Người ta suy đoán bà xuất hiện trong một phần bị thiếu của phù điêu Siphnian từ Delphi, một tác phẩm khác khắc họa trận chiến giữa các vị thần và Người khổng lồ.

Thời điểm Typhon tấn công đỉnh Olympus, tất cả các vị thần đều biến thành động vật và chạy trốn tới Ai Cập. Theo một phiên bản khác, Typhon tấn công họ khi họ đang tập hợp đông đủ tại Ai Cập. Leto biến thành một con chuột chù. Bà được đồng nhất với nữ thần Ai Cập Wadjet, một nữ thần rắn hổ mang. Tuy nhiên, các vị thần Ai Cập khác cũng được liên kết với chuột chù. Người Ai Cập còn ướp xác những loài động vật nhỏ như loài cầy mangut và chuột chù và đặt vào các hộp đồng.

Leto cũng tham gia vào Cuộc chiến thành Troy. Bà cùng hai người con Apollo và Artemis đứng về phía quân Troy. Lúc Apollo cứu Aeneas khỏi chiến trường, ông đưa anh ta tới một ngôi đền của ông gần Pergamus. Tại đây, Aeneas được Artemis và Leto chữa lành. Sau đó, khoảnh khắc các vị thần đối đầu nhau, Leto đứng về phe Troy, đối đầu với Hermes, người ủng hộ quân Hy Lạp.

Chứng kiến cảnh Hera đánh bại Artemis bằng chính cây cung của cô và Artemis phải bỏ chạy trong nước mắt, Hermes từ chối thách thức Leto. Vị thần trẻ tuổi khuyên bà nên nói với mọi người rằng bà đã thu phục ông một cách công bằng. Leto tiếp đó nhặt cung và tên rơi trên đất của Artemis rồi chạy theo cô con gái đang khóc.

Theo một chú giải trong Iliad, được cho dựa trên cách giải thích của Theagenes về trận chiến giữa các vị thần, Hermes tượng trưng cho lý trí và sự hợp lý (logos), ngược lại Leto đại diện cho sự lãng quên (lethe). Điều này có thể là một cách chơi chữ liên quan đến tên của Leto.

Sự ưu ái của Leto

• Đặt Orion thành các vì sao
  Orion vốn là một thợ săn khổng lồ, con trai của Poseidon và Euryale. Sau khi Orion phục hồi được thị lực, ông tham gia săn bắn với Artemis và Leto. Trong lúc đi, Orion khoe khoang bản thân là thợ săn xuất sắc đến mức có thể tiêu diệt mọi loài động vật trên Trái Đất. Điều này khiến Gaia tức giận và gửi một con bọ cạp khổng lồ đến giết Orion. Theo một phiên bản, Orion đã chết khi cố đẩy Leto ra khỏi đường đi của con bọ cạp. Sau đó, Leto và Artemis đặt Orion lên bầu trời dưới dạng chòm sao Orion.
• Giúp đỡ gia đình Clinis
  Clinis, một người Babylon giàu có, rất tôn kính Apollo. Khi thấy người Hyperborea cúng tế lừa cho thần Apollo, ông cũng muốn làm như vậy nhưng bị thần cấm đoán dưới hình phạt lấy mạng. Clinis nghe theo và đuổi lừa đi, tuy nhiên hai người con trai của ông vẫn tiếp tục thực hiện buổi lễ. Apollo, tức giận, điều khiển những con lừa phát điên khiến chúng bắt đầu tàn sát cả gia đình Clinis. Leto và Artemis, cảm thấy thương xót cho Clinis, người con trai thứ ba và cô con gái của ông (những người không làm gì sai) nên xin phép Apollo cứu họ. Apollo đồng ý và hai nữ thần biến họ thành chim để tránh bị lừa giết.
• Biến đổi Leucippus
  Tại Crete, có một cặp vợ chồng nghèo tên Galatea và Lamprus. Khi Galatea mang thai, Lamprus đe dọa sẽ bỏ rơi đứa con nếu đó là con gái. Galatea sinh con thành công trong lúc chồng đi vắng và đứa trẻ là một bé gái. Sợ hãi, bà nói dối chồng đó là con trai và đặt tên Leucippus. Tuy nhiên, lúc trưởng thành, Leucippus quá xinh đẹp và không thể giấu được giới tính thật. Galatea chạy đến đền thờ của Leto, cầu xin nữ thần biến Leucippus thành con trai. Leto thương cảm và đáp ứng lời cầu xin, biến Leucippus thành con trai thực sự. Để kỷ niệm điều này, người dân Phaistos tổ chức lễ hội Ecdysia (“thoát y”) để tôn vinh Leto Phytia.

• Bảo vệ Apollo vì giết Cyclops
  Sau khi Apollo giết các Cyclops để trả thù việc Zeus đánh chết con trai ông, Asclepius, Zeus dự định trừng phạt Apollo bằng cách ném ông vào Tartarus. Leto cầu xin Zeus tha thứ cho Apollo. Cuối cùng, Apollo bị ép làm nô lệ cho một vị vua phàm trần tên Admetus. Apollo vui vẻ phục vụ Admetus và làm các công việc nội trợ trong cung điện. Leto đã rất đau lòng khi thấy tóc của Apollo, vốn từng được cả Hera ngưỡng mộ, trở nên bù xù và không gọn gàng.
• Nuôi dạy Carneus
  Theo Praxilla, Carneus là con trai của Zeus và Europa, được nuôi dưỡng bởi Apollo và Leto.

Cơn thịnh nộ của Leto

• Trừng phạt nông dân Lycia
  Khoảng thời gian Leto lang thang sau khi sinh Apollo và Artemis, bà đến Lycia và cố gắng uống nước từ một cái ao. Tuy nhiên, những người nông dân ở đó không cho bà uống và còn khuấy bùn dưới đáy ao lên làm đục nước. Tức giận trước hành động vô lễ, Leto biến họ thành ếch, kết án họ phải sống mãi trong những vùng nước đục ngầu của ao hồ và sông suối.

• Trừng phạt Niobe và cái chết của Niobids
  Niobe, nữ hoàng Thebes và vợ của Amphion, là một nhân vật nổi tiếng vì sự kiêu ngạo và xúc phạm Leto. Sappho, nữ thi sĩ lừng danh của Hy Lạp cổ đại, từng viết “Leto và Niobe là những người bạn thân thiết,” nhưng Niobe đã tự cao cho rằng mình vượt trội hơn Leto bởi bà có đến mười bốn đứa con (gọi là Niobids), gồm bảy con trai và bảy con gái, trong khi Leto chỉ có hai con. Vì sự ngạo mạn này, Apollo đã giết các con trai của Niobe khi họ đang luyện tập thể thao, và Artemis giết các con gái của bà bằng những mũi tên tẩm độc. Trong một số phiên bản, một vài Niobids được tha, thường là Chloris (một trong các con gái). Chồng của Niobe, Amphion, biết được tin tức, đã đi tự sát hoặc bị Zeus giết lúc ông thề sẽ trả thù. Niobe, tuyệt vọng trước mất mát, chạy trốn đến núi Sipylus ở Tiểu Á. Tại đây, bà đã hóa đá khi đang khóc hoặc cũng tự sát. Nước mắt của Niobe chảy ra tạo thành dòng sông Achelous. Zeus biến toàn bộ dân Thebes thành đá để không ai an táng các Niobids. Đến ngày thứ chín, chính các vị thần chôn cất những đứa trẻ bất hạnh này.
• Phiên bản trong Metamorphoses của Ovid
  Trong tác phẩm Metamorphoses của Ovid, Leto yêu cầu phụ nữ Thebes đến đền thờ bà để dâng hương. Niobe, nữ hoàng Thebes, đã chen ngang buổi lễ này và xúc phạm Leto. Niobe tự nhận mình xứng đáng được thờ cúng hơn bởi bà sở hữu vẻ đẹp, dòng dõi cao quý và có nhiều con hơn Leto. Bị xúc phạm nhục nhã, Leto cầu xin Apollo và Artemis trả thù để bảo vệ danh dự. Cặp song sinh này liền giết toàn bộ bảy con trai và bảy con gái của Niobe. Amphion, chồng Niobe, đã tự sát. Niobe, vì đau buồn, bất động và hóa đá nhưng nước mắt bà vẫn không ngừng chảy. Cơ thể hóa đá của Niobe được đưa đến một đỉnh núi cao ở quê hương bà.

Trong các tác phẩm khác

Aelian viết rằng gà trống là linh thú của Leto vì nó đã ở bên bà vào thời điểm Apollo và Artemis ra đời. Vì thế, phụ nữ ngày xưa thường chuẩn bị gà trống lúc sinh con vì họ tin rằng loài chim này sẽ giúp quá trình sinh nở dễ dàng hơn. Ngoài ra, ông cho rằng chồn hôi (mongoose) cũng là linh thú của Leto.

Lucian xứ Samosata trong Dialogues of the Gods miêu tả Hera chế nhạo Leto về những đứa con của bà, hạ thấp tầm quan trọng của Apollo và Artemis, đồng thời chỉ trích những hành động của chúng như lột da Marsyas hay giết các con của Niobe. Đáp lại, Leto mỉa mai không phải tất cả các nữ thần đều được ban phước làm mẹ của những vị thần như Hephaestus. Bà cũng bình thản nói với Hera dù địa vị cao quý giúp Hera tự tin hạ thấp giá trị ngời khác, sự thật bà vẫn phải khóc hằng đêm khi Zeus bỏ rơi để đeo đuổi một người phàm.

Nhà thơ Theocritus, trong một bài Idyll, cầu xin Leto ban phước cho Menelaus và Helen cói duyên con cái. Trong khi đó, Orphism – hệ thống tín ngưỡng với những câu chuyện về nguồn gốc các vị thần – gọi Leto là mẹ của Hecate trong bản Rhapsodic Theogony.

Một đoạn văn của Aeschylus ám chỉ Leto là mẹ của nữ thần Mặt Trăng Selene. Chú giải trên tác phẩm The Phoenician Women của Euripides cũng đồng ý điều này và bổ sung rằng Zeus là cha của Selene. Trong trường ca Aeneid của Virgil, khi Nisus nhắc đến mặt trăng (Luna), ông gọi bà là “con gái của Latona” (tên Latin của Leto).