ODYSSEUS

Đặc điểm

Theo ghi chép của Dares xứ Phrygia, Odysseus được miêu tả là “rắn rỏi, xảo quyệt, vui vẻ, có chiều cao trung bình, hùng biện và thông thái.”

Gia phả

Thông tin về nguồn gốc của Odysseus khá hạn chế. Theo Pseudo-Apollodorus, ông nội hoặc cha dượng của Odysseus là Arcesius, con trai của Cephalus và cháu nội của Aeolus. Về phía mẹ, ông ngoại của Odysseus là tên trộm Autolycus, con trai của Hermes và Chione. Như vậy, Odysseus là chắt của vị thần Hermes.

Theo Iliad và Odyssey, cha của Odysseus là Laertes, còn mẹ là Anticlea. Tuy nhiên, có một truyền thuyết ngoài Homer cho rằng Sisyphus mới là cha ruột của Odysseus. Theo lời đồn, Laertes đã mua lại Odysseus từ vị vua gian xảo này.

Odysseus được cho là có một em gái tên Ctimene, người kết hôn với Eurylochus ở hòn đảo Same. Cô được nhắc đến trong quyển 15 của Odyssey bởi Eumaeus, người chăn lợn, người lớn lên cùng cô.

Bản thân Odysseus, khi giả dạng một người ăn xin già, đã đưa ra một gia phả hư cấu cho Eumaeus tại Ithaca:

“From broad Crete I declare that I am come by lineage, the son of a wealthy man. And many other sons too were born and bred in his halls, true sons of a lawful wife; but the mother that bore me was bought, a concubine. Yet Castor, son of Hylax, of whom I declare that I am sprung, honored me even as his true-born sons.”

Ta tuyên bố rằng ta đến từ đảo Crete rộng lớn, con trai của một người giàu có. Trong đại sảnh của ông ấy, có nhiều đứa con trai khác cũng được sinh ra từ người vợ chính thất. Nhưng mẹ ta chỉ là một nữ tỳ bị mua về. Tuy vậy, Castor, con trai của Hylax, người mà ta tuyên bố là tổ tiên ta, đã đối đãi với ta như những đứa con chính thống khác của ông.

Thần thoại

Trước Chiến tranh thành Troy

Phần lớn các câu chuyện về những chiến công của Odysseus trước chiến tranh—chủ yếu từ các nhà thần thoại học như Pseudo-Apollodorus và Hyginus—được ghi lại sau thời Homer nhiều thế kỷ. Hai câu chuyện nổi bật nhất là về việc ông giả điên để tránh chiến tranh và về cuộc hành trình tìm kiếm Achilles.

Khi Helen thành Troy bị bắt cóc, Menelaus triệu tập các vị anh hùng từng cầu hôn cô để giữ lời thề và giúp ông mang cô về. Điều này dẫn đến cuộc chiến thành Troy. Odysseus, biết trước qua một lời sấm rằng nếu tham gia, ông sẽ phải chịu cảnh lưu lạc lâu dài mới có thể trở về nhà nên tìm cách né tránh. Ông giả điên bằng cách buộc một con lừa và một con bò vào cày (do sải chân khác nhau, cày sẽ không chạy thẳng) và bắt đầu gieo muối lên ruộng như thể đang gieo hạt. Palamedes, theo lệnh của Agamemnon (anh trai Menelaus), tìm cách vạch trần kế sách của Odysseus. Hắn đặt Telemachus—con trai còn nhỏ của Odysseus—trước lưỡi cày. Odysseus lập tức chuyển hướng cày để tránh con trai, qua đó lộ rõ sự tỉnh táo của mình. Bị ép phải ra trận, Odysseus ôm mối hận với Palamedes suốt thời gian diễn ra cuộc chiến.

Theo một lời tiên tri, thành Troy không thể bị hạ nếu không có Achilles. Vì vậy, Odysseus cùng các sứ giả của Agamemnon đến đảo Scyros để chiêu mộ anh. Thetis, mẹ của Achilles, muốn bảo vệ con trai khỏi số mệnh ngắn ngủi nên cải trang Achilles thành một thiếu nữ và giấu anh giữa các công chúa trên đảo. Odysseus, với sự tinh ranh của mình, bày kế phát hiện Achilles. Ông mang đến một loạt lễ vật dành cho các thiếu nữ, trong đó giấu cả vũ khí. Khi Achilles là người duy nhất tỏ ra hứng thú với vũ khí thay vì trang sức, Odysseus liền ra lệnh thổi kèn chiến trận. Ngay lập tức, Achilles chộp lấy vũ khí và thể hiện bản năng chiến binh. Nhận ra không thể che giấu nữa, Achilles lộ diện và gia nhập quân Hy Lạp trong chiến dịch đánh thành Troy.

Trong Chiến tranh thành Troy

Tác phẩm Iliad

Trong bản tường thuật của Homer, Odysseus là một trong những chiến binh có ảnh hưởng nhất của quân Hy Lạp. Cùng với Nestor và Idomeneus, ông là một trong những cố vấn đáng tin cậy nhất. Odysseus luôn ủng hộ phe Achaean, đặc biệt là khi có những người nghi ngờ quyền chỉ huy của Agamemnon. Khi Agamemnon giả vờ muốn rút quân để thử lòng binh sĩ, chính Odysseus là người khôi phục trật tự trong trại quân Hy Lạp. Sau đó, khi nhiều anh hùng rời khỏi chiến trường vì bị thương (bao gồm cả Agamemnon và chính Odysseus), ông một lần nữa thuyết phục Agamemnon tiếp tục chiến đấu. Ông cũng là một trong ba sứ giả được cử đi trong sứ mệnh thuyết phục Achilles trở lại chiến trận.

Khi Hector đề nghị giao đấu tay đôi, Odysseus là một trong những chiến binh đứng ra nhận lời, nhưng cuối cùng Ajax “Lớn” (Telamonian Ajax) mới là người giao chiến với Hector. Ngoài ra, Odysseus còn hỗ trợ Diomedes trong cuộc đột kích ban đêm vào trại của Rhesus, bởi vì có lời tiên tri rằng nếu ngựa của Rhesus uống nước sông Scamander, thành Troy sẽ không thể bị hạ.

Sau khi Patroclus bị giết, Odysseus là người khuyên Achilles để quân Achaean ăn uống và nghỉ ngơi thay vì lập tức lao vào trận chiến vì cơn thịnh nộ. Cuối cùng, dù miễn cưỡng, Achilles cũng đồng ý. Trong các trò chơi tang lễ của Patroclus, Odysseus tham gia một trận đấu vật với Ajax Vĩ Đại và một cuộc đua chân với Ajax Nhỏ (con trai Oileus) và Antilochus (con trai Nestor). Ông hòa trận đấu vật nhưng nhờ sự trợ giúp của nữ thần Athena, ông giành chiến thắng trong cuộc đua.

Odysseus thường được xem là đối trọng của Achilles trong Iliad: nếu cơn thịnh nộ của Achilles mang tính hủy diệt và tự hủy hoại, thì Odysseus là người luôn giữ sự bình tĩnh, là tiếng nói của lý trí, nổi tiếng với sự tự chủ và tài ngoại giao. Ông cũng là hình ảnh đối lập với Telamonian Ajax—nếu Ajax chỉ có sức mạnh, thì Odysseus không chỉ thông minh (thể hiện qua kế hoạch Con ngựa thành Troy) mà còn là một diễn giả tài ba, điều được minh chứng rõ rệt nhất trong sứ mệnh thuyết phục Achilles ở quyển 9 của Iliad. Hai người không chỉ đối lập về bản chất mà còn thường xuyên có những lần chạm trán và tranh tài trực tiếp.

Những sự kiện khác

Cái chết của Palamedes

Câu chuyện về cái chết của Palamedes có nhiều phiên bản. Một số cho rằng Odysseus không bao giờ tha thứ cho Palamedes vì đã vạch trần trò giả điên của ông trước đó. Một truyền thuyết kể rằng Odysseus thuyết phục một tù binh thành Troy viết một bức thư giả, giả danh Palamedes, trong đó nhắc đến một khoản vàng được gửi làm phần thưởng cho sự phản bội của Palamedes. Sau khi giết tù binh để bịt đầu mối, Odysseus giấu vàng trong lều của Palamedes, đồng thời sắp đặt để Agamemnon tìm thấy lá thư và phát hiện số vàng. Người Hy Lạp tin vào chứng cứ này và ném đá đến chết Palamedes. Một phiên bản khác nói rằng Odysseus và Diomedes đã dụ Palamedes xuống một cái giếng với lời hứa có kho báu bên dưới, sau đó chôn sống ông ta bằng đá.

Cái chết của Achilles và sự sụp đổ của Ajax

Khi Achilles bị Paris giết trên chiến trường, Odysseus và Ajax là hai chiến binh lao vào giữa trận chiến để mang thi thể và áo giáp của Achilles về. Trong các trò chơi tang lễ, Odysseus lại một lần nữa tranh tài với Ajax. Nữ thần Thetis tuyên bố rằng bộ giáp của Achilles sẽ thuộc về người dũng cảm nhất trong quân Hy Lạp, và chỉ có hai chiến binh này dám đứng ra nhận danh hiệu đó.

Cuộc tranh luận giữa Odysseus và Ajax trở nên căng thẳng, và quân Hy Lạp lo sợ rằng việc chọn một người sẽ khiến người còn lại rời bỏ cuộc chiến. Theo lời khuyên của Nestor, họ để tù binh thành Troy quyết định, nhưng một số nguồn khác (đặc biệt trong Odyssey) nói rằng một cuộc bỏ phiếu bí mật được tổ chức giữa quân Hy Lạp. Kết quả cuối cùng, Odysseus giành chiến thắng. Ajax, trong cơn phẫn nộ và nhục nhã, bị nữ thần Athena làm cho phát điên. Trong cơn điên loạn, hắn giết chết một đàn gia súc vì tưởng đó là quân Hy Lạp. Khi tỉnh lại và nhận ra những gì mình đã làm, Ajax tự sát bằng chính thanh kiếm mà Hector từng tặng cho hắn sau trận đấu tay đôi.

Nhiệm vụ quan trọng cuối cùng

• Mang Neoptolemus (Pyrrhus) đến chiến trường: Một lời tiên tri khác nói rằng quân Hy Lạp không thể chiếm thành Troy nếu không có con trai của Achilles. Odysseus cùng Diomedes tìm đến Pyrrhus (còn được gọi là Neoptolemus, nghĩa là “chiến binh mới”) và đưa anh đến chiến trường. Khi nhiệm vụ thành công, Odysseus trao bộ giáp của Achilles cho Pyrrhus.
• Đưa Philoctetes trở lại chiến tranh: Một lời sấm truyền khác cho biết rằng Troy chỉ có thể bị đánh bại với những mũi tên tẩm độc của Heracles, hiện thuộc sở hữu của Philoctetes—người đã bị bỏ rơi trước đó vì vết thương nhiễm trùng. Odysseus và Diomedes (hoặc trong một số phiên bản, Odysseus và Neoptolemus) đến tìm Philoctetes. Ban đầu, Philoctetes vẫn ôm hận và muốn giết Odysseus ngay khi gặp lại, nhưng nhờ tài thuyết phục và sự can thiệp của thần thánh, Odysseus khiến Philoctetes đổi ý và trở về cùng quân Achaean.
• Con ngựa thành Troy: Có lẽ đóng góp nổi bật nhất của Odysseus trong cuộc chiến là kế hoạch tạo ra Con ngựa thành Troy. Đây là một bức tượng gỗ khổng lồ được xây bởi Epeius, bên trong chứa các chiến binh Hy Lạp do chính Odysseus dẫn đầu. Nhờ kế hoạch này, quân Hy Lạp bí mật xâm nhập vào thành phố và phá hủy Troy từ bên trong.
• Đánh cắp Palladium: Một nhiệm vụ khác của Odysseus và Diomedes là đánh cắp bức tượng Palladium—bảo vật linh thiêng của thành Troy. Theo truyền thuyết, nếu bức tượng này còn ở trong thành, Troy sẽ không bao giờ bị đánh bại. Một số tài liệu La Mã muộn nói rằng Odysseus đã âm mưu giết Diomedes sau khi hoàn thành nhiệm vụ, nhưng Diomedes phát hiện ra và ngăn chặn kế hoạch này.

Odysseus, với sự thông minh, mưu lược và tài thuyết phục, đóng một vai trò không thể thiếu trong chiến thắng của quân Hy Lạp, ngay cả khi chiến công của ông đôi lúc bị vấy bẩn bởi sự gian xảo và tàn nhẫn.

“Ulixes tàn nhẫn, dối trá” trong mắt người La Mã

Homer miêu tả Odysseus trong Iliad và Odyssey như một anh hùng, nhưng người La Mã, vốn coi mình là hậu duệ của hoàng tử Aeneas thành Troy, lại xem ông là kẻ gian trá và độc ác. Trong Aeneid của Virgil, được viết vào khoảng năm 29–19 TCN, Odysseus liên tục bị gọi là “Ulixes tàn nhẫn” (dirus Ulixes) hay “Ulixes dối trá” (pellacis, fandi fictor).

Trong Aeneid, sách 9, nhân vật Turnus chế nhạo người Troy Ascanius bằng cách đề cao phẩm chất trung thực và cương trực của người Latinh, tuyên bố: “Ngươi sẽ không tìm thấy con trai của Atreus ở đây, cũng không cần phải sợ những mưu mẹo của Ulixes xảo quyệt.” Người Hy Lạp ngưỡng mộ trí tuệ và sự khôn khéo của Odysseus, nhưng những phẩm chất này lại không phù hợp với quan niệm về danh dự cứng nhắc của người La Mã.

Trong bi kịch Iphigenia tại Aulis của Euripides, Odysseus thuyết phục Agamemnon chấp nhận hy sinh con gái mình, Iphigenia, để xoa dịu nữ thần Artemis. Ông còn đánh lừa Clytemnestra—mẹ của Iphigenia—bằng cách nói rằng con gái bà sắp được gả cho Achilles. Hành động cố gắng trốn tránh lời thề bảo vệ Menelaus và Helen của Odysseus đi ngược lại quan niệm về bổn phận của người La Mã, trong khi những mưu mẹo và thủ đoạn mà ông sử dụng để đạt được mục đích lại bị họ coi là sự phản bội danh dự.

Hành trình trở về Ithaca

Odysseus có lẽ được biết đến nhiều nhất với tư cách là vị anh hùng mang tên của Odyssey. Thiên sử thi này thuật lại những gian truân kéo dài suốt 10 năm của ông trong nỗ lực trở về quê hương sau cuộc chiến thành Troy và giành lại vị trí vua chính đáng của Ithaca.

Trên đường từ Troy trở về, sau khi cướp phá Ismarus – vùng đất của người Cicones, Odysseus và mười hai con tàu của ông bị bão đánh trôi dạt. Họ ghé thăm bộ tộc Lotus-Eaters, những kẻ sống trong trạng thái uể oải, rồi bị giam cầm bởi Cyclops Polyphemus trên đảo của hắn. Sau khi Polyphemus ăn thịt vài người trong đoàn, Odysseus lừa hắn bằng cách tự xưng là “Không Ai Cả” (Outis). Ông dâng rượu cho Polyphemus khiến hắn say ngủ rồi cùng đồng đội dùng một cây gậy gỗ đã đốt nóng để đâm mù mắt hắn. Khi họ trốn thoát, Polyphemus gào thét đau đớn, nhưng khi các Cyclops khác hỏi chuyện, hắn chỉ nói rằng “Không Ai Cả đã làm ta mù!”, khiến họ tưởng hắn bị điên. Tuy nhiên, Odysseus lại lỡ miệng tiết lộ tên thật của mình khiến Polyphemus cầu xin cha hắn, thần Poseidon, báo thù.

Họ dừng chân tại vương quốc của Aeolus, vị thần cai quản gió, người tặng Odysseus một túi da đựng tất cả các cơn gió, trừ gió tây—thứ sẽ giúp ông trở về nhà an toàn. Nhưng khi Odysseus ngủ, các thủy thủ tò mò mở túi, mong tìm thấy vàng bạc, vô tình giải phóng mọi cơn gió. Cơn bão khiến họ trôi dạt trở lại điểm xuất phát, ngay khi Ithaca hiện ra trước mắt.

Sau khi van nài Aeolus giúp đỡ lần nữa nhưng bị từ chối, họ tiếp tục lên đường và chạm trán bộ tộc ăn thịt người Laestrygonians. Chỉ còn duy nhất con tàu của Odysseus trốn thoát. Sau đó, họ đến đảo của phù thủy Circe, người biến một nửa thủy thủ đoàn thành lợn bằng cách cho họ ăn phô mai và rượu. Nhờ sự giúp đỡ của Hermes, Odysseus chống lại phép thuật của Circe bằng thảo dược. Bị hấp dẫn bởi Odysseus, Circe yêu ông và thả những người bị biến hình. Họ ở lại đảo suốt một năm, hưởng thụ yến tiệc trước khi thủy thủ đoàn thuyết phục Odysseus tiếp tục hành trình.

Làm theo chỉ dẫn của Circe, họ băng qua đại dương và đến một bến cảng ở rìa thế giới, nơi Odysseus hiến tế để triệu hồi linh hồn tiên tri Tiresias. Ông cũng gặp linh hồn mẹ mình, người đã chết vì thương nhớ ông, và biết rằng quê nhà đang bị những kẻ cầu hôn của Penelope đe dọa. Ông còn trò chuyện với linh hồn những chiến binh tử trận và bóng ma của Heracles.

Trở lại đảo của Circe, Odysseus nhận lời khuyên về chặng đường còn lại. Họ vượt qua vùng đất của những nàng tiên cá Sirens, né tránh quái vật sáu đầu Scylla và xoáy nước Charybdis. Tuy nhiên, Scylla chộp lấy sáu người và ăn thịt họ.

Họ tiếp tục đến đảo Thrinacia, nơi thủy thủ đoàn bất chấp lời cảnh báo của Tiresias và Circe, săn lùng đàn gia súc thiêng liêng của thần mặt trời Helios. Helios nổi giận, cầu xin Zeus trừng phạt họ, nếu không ông sẽ đem mặt trời xuống địa ngục. Zeus đáp ứng bằng cách gây ra một cơn bão, nhấn chìm toàn bộ thủy thủ đoàn, chỉ mình Odysseus sống sót. Ông trôi dạt vào đảo Ogygia, nơi nữ thần Calypso giam giữ ông suốt bảy năm với tư cách người tình. Chỉ khi Hermes can thiệp, Calypso mới chịu thả Odysseus đi.

Bị đắm tàu một lần nữa, Odysseus được người Phaeacians cứu giúp. Sau khi kể câu chuyện của mình, ông được vua Alcinous hộ tống về Ithaca. Khi đặt chân lên quê hương, ông tìm đến túp lều của Eumaeus, một người nô lệ trung thành, và gặp lại con trai mình, Telemachus. Để thăm dò tình hình, Athena hóa trang Odysseus thành một kẻ ăn mày lang thang.

Ngay lập tức, ông bắt đầu tàn sát các kẻ cầu hôn, khởi đầu bằng Antinous, kẻ đang uống rượu từ chén của ông. Với sự hỗ trợ của Telemachus cùng hai gia nhân trung thành, Eumaeus và Philoetius, Odysseus giết sạch những kẻ xâm nhập. Sau đó, ông ép những nữ hầu từng phục vụ lũ cầu hôn phải dọn dẹp thi thể rồi treo cổ họ.

Sau khi Athena ban cho ông vẻ ngoài uy nghiêm, Odysseus đối diện với Penelope, nhưng bà vẫn nghi ngờ, sợ rằng đây là một vị thần giả dạng. Để thử chồng, bà bảo gia nhân di chuyển chiếc giường cưới. Odysseus lập tức phản đối, tiết lộ rằng một chân giường là một cây ô liu sống do chính tay ông xây dựng. Nhận ra chồng, Penelope cuối cùng cũng tin tưởng và đoàn tụ với ông.

Ngày hôm sau, Odysseus cùng Telemachus đến trang trại của cha mình, Laërtes. Dân chúng Ithaca kéo đến, đòi trả thù cho các kẻ cầu hôn bị sát hại. Trước nguy cơ nội chiến, Athena và Zeus can thiệp, giúp hai bên chấp nhận hòa bình.

Những câu chuyện khác về Odysseus

Theo một số nguồn tài liệu muộn, chủ yếu là các bản phả hệ, Odysseus có nhiều con khác ngoài Telemachus. Phần lớn những phả hệ này nhằm liên kết Odysseus với việc thành lập nhiều thành phố ở vùng đất Italic. Điều này dường như mâu thuẫn với The Odyssey, trong đó nói rằng dòng dõi của Odysseus chỉ có thể sinh ra một đứa trẻ mỗi thế hệ theo lệnh của Zeus, và Telemachus đã là người thừa kế duy nhất. Tuy nhiên, The Odyssey cũng đề cập đến sự tồn tại của chị gái Odysseus, Ctimene.

Những người con nổi tiếng khác của Odysseus bao gồm:

• Với Penelope: Poliporthes (sinh sau khi Odysseus trở về từ thành Troy).
• Với Circe: Telegonus, Ardeas, Latinus, cũng như Auson và Cassiphone. Xenagoras viết rằng Odysseus và Circe có ba con trai: Romos, Anteias và Ardeias, những người đã xây dựng ba thành phố và đặt tên theo chính mình. Thành phố do Romos thành lập chính là Rome.
• Với Calypso: Nausithous, Nausinous.
• Với Callidice: Polypoetes.
• Với Euippe: Euryalus.
• Với con gái của Thoas: Leontophonus.

Odysseus cũng xuất hiện trong phần kết của câu chuyện về vua Telephus xứ Mysia.

Bài thơ cuối cùng trong Epic Cycle có tên là Telegony, nhưng hiện đã thất truyền. Theo những mảnh còn sót lại, tác phẩm này kể về chuyến hành trình cuối cùng của Odysseus đến vùng đất Thesprotia, nơi ông kết hôn với nữ hoàng Callidice. Sau đó, ông dẫn dắt quân đội Thesprotia trong cuộc chiến với những láng giềng Brygoi và đánh bại các bộ tộc tấn công mình. Khi Callidice qua đời, Odysseus trở về Ithaca, để lại con trai Polypoetes cai trị Thesprotia.

Mâu thuẫn với lời tiên tri của Tiresias trong The Odyssey, rằng Odysseus sẽ chết một cách êm đềm trong tuổi già sau khi trở về quê hương, Telegony lại kể rằng ông bị giết bởi chính con trai mình, Telegonus. Do một hiểu lầm, Telegonus tấn công Odysseus bằng một cây giáo có nọc độc do Circe ban tặng. Trước khi chết, Odysseus nhận ra con trai mình. Telegonus sau đó đưa thi thể của cha trở về Aeaea cùng với Penelope và Telemachus. Sau khi chôn cất Odysseus, Circe khiến ba người còn lại trở nên bất tử. Bà kết hôn với Telemachus, còn Telegonus lấy Penelope theo lời khuyên của Athena.

Theo một truyền thuyết muộn hơn, Odysseus được Circe hồi sinh sau khi bị Telegonus giết. Sau đó, ông chứng kiến con trai Telemachus kết hôn với Cassiphone, con gái của chính mình và Circe.

Trong Athens thế kỷ V TCN, những câu chuyện về cuộc chiến thành Troy là đề tài phổ biến trong bi kịch. Odysseus xuất hiện trực tiếp hoặc gián tiếp trong nhiều vở kịch còn sót lại của Aeschylus, Sophocles (Ajax, Philoctetes) và Euripides (Hecuba, Rhesus, Cyclops), cũng như trong nhiều vở kịch đã thất truyền. Trong Ajax của Sophocles, Odysseus được khắc họa như một tiếng nói hiện đại, lý trí, đối lập với sự cứng nhắc của nhân vật chính.

Plato, trong đối thoại Hippias Minor, thảo luận về câu hỏi liệu Homer có cố gắng miêu tả Achilles hay Odysseus là người tốt hơn hay không.

Pausanias, trong Description of Greece, kể rằng tại Pheneus có một bức tượng đồng của Poseidon, được gọi là Hippios (ý chỉ ngựa), do Odysseus dâng tặng. Ngoài ra, còn có một đền thờ Artemis mang tên Heurippa (người tìm ngựa), được Odysseus lập ra. Theo truyền thuyết, Odysseus từng bị mất những con ngựa của mình và đã lang thang khắp Hy Lạp để tìm chúng. Ông tìm thấy chúng tại Pheneus, quyết định nuôi ngựa ở vùng đất này giống như cách ông từng chăn nuôi bò. Người dân Pheneus còn chỉ cho Pausanias một văn bản cổ, được cho là những chỉ dẫn mà Odysseus để lại cho người trông nom đàn ngựa của mình.

Với tên gọi Ulysses, ông xuất hiện thường xuyên trong Aeneid của Virgil (viết từ năm 29 đến 19 TCN). Nhân vật chính Aeneas đã giải cứu một thành viên trong đoàn thủy thủ của Ulysses, người bị bỏ lại trên đảo của Cyclops. Người này kể lại một số sự kiện tương tự như trong tác phẩm của Homer, trong đó Ulysses xuất hiện trực tiếp. Trong Aeneid, Ulysses đại diện cho hình ảnh của người Hy Lạp: thông minh nhưng bất kính, và cuối cùng là độc ác, theo đuổi khoái lạc.

Ovid thuật lại một số phần trong chuyến hành trình của Ulysses, tập trung vào mối quan hệ của ông với Circe và Calypso, và miêu tả ông như một “kẻ lang thang si tình”. Ovid cũng mô tả chi tiết cuộc tranh luận giữa Ulysses và Ajax về bộ áo giáp của Achilles.

Theo truyền thuyết Hy Lạp, Ulysses được cho là người sáng lập Lisbon, Bồ Đào Nha, đặt tên thành phố này là Ulisipo hoặc Ulisseya trong chuyến hành trình dài trên biển Địa Trung Hải và Đại Tây Dương kéo dài hai mươi năm. Tên gọi Olisipo của Lisbon trong thời La Mã được Strabo, Pomponius Mela, Gaius Julius Solinus (thế kỷ III SCN) ghi chép lại, và sau này được Camões nhắc đến trong sử thi Os Lusíadas (xuất bản năm 1572).

Trong một phiên bản về kết thúc của Odysseus, ông bị Athena biến thành một con ngựa.