CHIRON

Nguồn gốc

Chiron nổi bật trong thần thoại Hy Lạp nhờ bản tính nuôi dưỡng và dìu dắt thế hệ trẻ. Ông sở hữu nhiều kỹ năng giống với cha nuôi của mình, Apollo, người đã truyền dạy cho Chiron nghệ thuật y học, thảo dược, âm nhạc, bắn cung, săn bắn, thể dục và tiên tri, giúp ông vượt lên trên bản chất hoang dã của loài nhân mã. Chiron nổi tiếng với trí tuệ và tài năng trong lĩnh vực y học, và do đó được ghi nhận là người đã khám phá ra thực vật học cũng như dược học, bộ môn nghiên cứu về thảo dược và y dược.

Khác với các nhân mã thường bị xem là hoang dã, phóng đãng, nghiện rượu, hiếu chiến khi say và thiếu văn minh, Chiron lại thông minh, ôn hòa và có đạo đức. Sự khác biệt này xuất phát từ dòng dõi của ông—không trực tiếp liên quan đến các nhân mã khác. Chiron là con trai của Titan Cronus và nữ thần biển Philyra, do đó có thể là anh em với Dolops và Aphrus, người được xem là tổ tiên của người Aphroi, tức những cư dân bản địa châu Phi.

Chiron chủ yếu sinh sống trên núi Pelion. Tại đây, ông kết hôn với nữ thần suối Chariclo và có ba người con gái là Hippe (còn được gọi là Melanippe, nghĩa là “ngựa đen”, hoặc Euippe, “ngựa tốt”), Endeïs và Ocyrhoe, cùng một người con trai tên Carystus. Một số nguồn khác cho rằng vợ ông là Nais và con trai ông là Aristaeus.

Giống như các nhân mã khác, Chiron về sau bị người Lapithae trục xuất khỏi quê hương. Dù vậy, người Magnesia vẫn tiếp tục dâng lễ vật cúng tế ông cho đến tận sau này. Gia tộc Cheironidae trong khu vực này, nổi tiếng với kiến thức y học, được cho là hậu duệ của ông.

Ngoại hình

Mặc dù là một nhân mã, ngoại hình của Chiron thường có những điểm khác biệt so với các nhân mã khác, phản ánh địa vị và dòng dõi đặc biệt của ông. Trong các mô tả Hy Lạp truyền thống, Chiron có đôi chân trước là chân người thay vì chân ngựa. Điều này đối lập với hình tượng nhân mã thông thường, vốn có toàn bộ phần thân dưới là của loài ngựa. Đặc điểm này giúp Chiron dễ dàng được nhận diện và nhấn mạnh dòng dõi độc nhất của ông với tư cách là con trai của Cronus.

Chiron thường được miêu tả cầm một cành cây treo những con thỏ mà ông săn được. Ông cũng thường mặc quần áo, một chi tiết thể hiện sự văn minh của ông và phân biệt ông với các nhân mã thông thường (những trường hợp ngoại lệ hiếm hoi khác là Nessus và Pholus).

Một trong những hình ảnh phổ biến nhất về Chiron trong nghệ thuật La Mã là bức bích họa The Education of Achilles từ một nhà thờ tại Herculaneum, nơi ông dạy Achilles chơi đàn lyre. Trong phiên bản này, Chiron có phần thân dưới hoàn toàn là ngựa, khác với cách miêu tả của người Hy Lạp cổ. Ngoài ra, tai của Chiron trong bức tranh La Mã không còn là tai người mà giống tai của loài dã nhân satyr—gập lại ở phần trên—tạo nên một hình tượng hoang dã hơn, gần gũi hơn với nhân mã thông thường.

Sự thay đổi này có thể bắt nguồn từ sự ảnh hưởng của các nguồn văn bản khi thần thoại Hy Lạp được truyền bá sang La Mã. Các nghệ sĩ La Mã có thể chỉ dựa vào từ centaur trong văn bản thay vì các hình ảnh truyền thống của người Hy Lạp. Do đó, có khả năng đây không phải là một sự tái cấu trúc có chủ ý của thần thoại Chiron, mà đơn giản là một chi tiết bị mất đi trong quá trình chuyển đổi từ Hy Lạp sang La Mã.

Như F. Kelsey viết: “Chiron trong bức tranh của chúng ta… có thân thể giống như những nhân mã khác, nhưng bản chất con người của ông vẫn được nhấn mạnh; ông là một người thầy khôn ngoan và nhân hậu, một người hướng dẫn nghệ thuật”. Dù có sự thay đổi trong hình thức, Chiron vẫn giữ lại yếu tố quần áo và còn được đội vòng nguyệt quế, cho thấy nghệ sĩ muốn thể hiện ông như một nhân vật cao quý, thậm chí mang tính thần thánh, phù hợp với hình tượng truyền thống. Một số ý kiến cũng cho rằng bức bích họa này có thể là bản sao của một bức tượng thực tế từng tồn tại trong diễn trường La Mã.

Thần thoại

Những năm đầu đời

Theo một thần thoại cổ xưa, Chiron là con của Titan Cronus khi ông hóa thành một con ngựa và làm nymph Philyra mang thai. Trong một phiên bản khác, mẹ của ông là nymph Naïs.

Dòng dõi của Chiron khác với các nhân mã khác, vốn sinh ra từ Ixion, người bị trừng phạt trên bánh xe lửa, và Nephele (“mây”), một thực thể mà Zeus tạo ra để trông giống Hera trong câu chuyện của thần thoại Olympian.

Ngay sau khi sinh ra Chiron, Philyra bỏ rơi đứa trẻ vì xấu hổ và ghê tởm. Chiron, trở thành trẻ mồ côi, sau đó được thần Apollo tìm thấy và nhận nuôi. Apollo dạy ông về âm nhạc, đàn lyre, bắn cung, y học và tiên tri. Chị gái song sinh của Apollo, nữ thần Artemis, huấn luyện ông về bắn cung và săn bắn. Tính cách hòa nhã, lòng tốt và trí tuệ của Chiron được cho là nhờ sự dìu dắt của Apollo và Artemis.

Một số nguồn cho rằng Chiron ban đầu là một vị thần Thessaly, sau này được hòa nhập vào thần thoại Hy Lạp như một nhân mã.

Là một thầy thuốc, nhà chiêm tinh và tiên tri đáng kính, Chiron được coi là bậc thầy trong giới nhân mã và được tôn sùng như một người thầy và người hướng dẫn. Trong số các học trò của ông có nhiều anh hùng huyền thoại như Asclepius, Aristaeus, Actaeon, Achilles, Jason, Medus.

Chiron cũng có một mối liên hệ mật thiết với Peleus, vì ông là ông ngoại của Peleus thông qua con gái của mình là Endeis, người đã kết hôn với vua Aegina, Aeacus. Chiron đã cứu mạng Peleus khi Acastus cố giết ông bằng cách lấy thanh kiếm của Peleus và bỏ ông lại trong rừng để bị nhân mã sát hại. Chiron đã trả lại thanh kiếm cho Peleus và hướng dẫn ông cách bắt giữ nymph Thetis, dẫn đến cuộc hôn nhân của họ.

Chiron cũng có liên quan đến câu chuyện về nhóm Argonauts, những người đã được ông tiếp đón nồng hậu khi đến thăm ông trong hành trình của mình, bởi nhiều anh hùng trong số họ là bạn bè và học trò của ông.

Học trò

Chiron là một người thầy nổi tiếng và đã dạy dỗ nhiều anh hùng tương lai:

• Actaeon – Con trai của Autonoë và Aristaeus. Nhờ sự chỉ dạy của Chiron, Actaeon trở thành một thợ săn xuất sắc. Sau này, ông vô tình nhìn thấy nữ thần Artemis đang tắm. Artemis trừng phạt Actaeon bằng cách biến ông thành một con nai, và những con chó săn của ông không nhận ra chủ nhân mà xé xác ông. Không biết chuyện gì đã xảy ra, bầy chó chạy đến hang của Chiron để tìm chủ, và ông đã tạo ra một hình nộm của Actaeon để an ủi chúng.
• Asclepius – Vị thần Hy Lạp của y học. Artemis giết mẹ của Asclepius, Coronis, sau khi Apollo phát hiện bà không chung thủy. Nhưng trước khi thi thể của Coronis bị thiêu rụi, Apollo đã cứu đứa con của mình và giao cho Chiron nuôi dạy, người đã dạy ông về nghệ thuật chữa bệnh. Khi con gái của Chiron, Ocyrhoe, nhìn thấy Asclepius, cô tiên tri về số phận của ông và sau đó bị Zeus biến thành một con ngựa cái. Asclepius trở thành một thầy thuốc tài ba đến mức có thể hồi sinh người chết, khiến Hades phàn nàn với Zeus. Zeus giết Asclepius, nhưng sau đó phục sinh ông như một vị thần để tránh xung đột với Apollo.
• Jason – Lãnh đạo của nhóm Argonauts. Trong một số phiên bản, Jason được Chiron nuôi dưỡng. Khi cha cậu, Aeson, bị chú của mình là Pelias giam cầm, ông vẫn kịp có con với Alcimede. Sau khi Jason chào đời, mẹ cậu giả vờ rằng cậu chết non để che giấu thân phận khỏi Pelias, rồi giao cho Chiron nuôi nấng. Con trai của Jason, Medus, cũng trở thành học trò của Chiron.
• Medus – Còn gọi là Medeus hoặc Polyxenus, mẹ cậu là Medea, nhưng cha cậu có thể là Jason, một vị vua châu Á, hoặc Aegeus của Athens. Giống như cha mình, Medus được Chiron nuôi dưỡng và sau này trở thành vị vua đầu tiên của dân tộc Medes.
• Patroclus – Được nhà thơ Statius nhắc đến là học trò của Chiron trong tác phẩm Achilleid, nhưng Homer lại không đề cập đến chi tiết này.
• Theo Ptolemy Hephaestion, Chiron còn là thầy của thần Dionysus, người đã học các bài hát và điệu nhảy từ ông. Ngoài ra, một thanh niên tên Cocytus cũng là học trò của Chiron và đã chữa trị vết thương cho Adonis bằng những kỹ thuật y học học được từ ông.

Cái chết

Câu chuyện về cái chết của Chiron cũng phản ánh phẩm hạnh cao quý của ông. Giống như Prometheus đã hy sinh để loài người có được lửa, Chiron cũng từ bỏ sự bất tử của mình.

Trong một lần, khi Heracles đến thăm hang động của Pholus trên núi Pelion trong nhiệm vụ săn heo rừng Erymanthian, ông yêu cầu Pholus mở vò rượu thiêng của Dionysus. Mùi rượu lan tỏa khiến những nhân mã hoang dã, dẫn đầu bởi Nessus, trở nên điên cuồng và tấn công Heracles. Trong trận chiến, Heracles bắn nhiều mũi tên tẩm nọc độc của Hydra để đẩy lùi nhân mã. Một trong những mũi tên vô tình trúng vào đùi Chiron.

Là một bậc thầy chữa bệnh, nhưng Chiron không thể tự cứu mình. Cuối cùng, ông tình nguyện từ bỏ sự bất tử để đổi lấy sự tự do cho Prometheus. Zeus, cảm thương ông, đã đưa Chiron lên bầu trời, biến ông thành chòm sao Nhân Mã (Centaurus).

Giáo huấn của Chiron

Một bài thơ giáo huấn có tên Precepts of Chiron (Giáo huấn của Chiro) đã bị thất lạc. Tuy nhiên, một số đoạn trích bằng thể thơ anh hùng lục bát (heroic hexameters) còn tồn tại qua những câu trích dẫn, và được cho là thuộc về tác phẩm này.

Điểm chung của các đoạn trích còn sót lại là tính chất giải thích, chứ không phải kể chuyện. Điều này cho thấy, thay vì thuật lại những sự kiện huyền thoại truyền cảm hứng như Nestor hay Glaucus thường làm, Chiron tập trung giảng dạy về những quy luật sơ khai của loài người, các vị thần và thiên nhiên.

Bài học đầu tiên mà Chiron nhấn mạnh là lời khuyên đầy kính ngưỡng:

First, whenever you come to your house, offer good sacrifices to the eternal gods.

Trước tiên, mỗi khi trở về nhà, hãy dâng lễ vật tốt lành cho các vị thần bất tử.

Achilleid của Statius

Tác phẩm Achilleid được dự định là một sử thi về cuộc đời của Achilles. Tuy nhiên, tác giả của nó, Statius, đã qua đời khi đang viết quyển thứ hai vào cuối thế kỷ 1 dưới triều đại Hoàng đế Domitian.

Tác phẩm Achilleid khắc họa mối quan hệ giữa Chiron và Achilles. Trong quyển một, sự gắn bó thân thiết giữa họ được thể hiện rõ khi Thetis dành buổi tối cùng hai người trong hang động của Chiron trên đỉnh Pelion trước khi đưa Achilles đi. Chiron không chỉ là một người thầy mà còn được miêu tả với vai trò như một người cha đầy yêu thương, hoàn toàn khác xa với hình ảnh nửa thú.

Night draws to slumber. The huge Centaur collapses on stone and Achilles fondly twines himself about his shoulders, though his mother is there, preferring the familiar bosom. (1.195–97)

Đêm buông màn giấc ngủ. Vị nhân mã khổng lồ ngả lưng lên đá, còn Achilles quấn quýt bên vai thầy, dù có mẹ bên cạnh, vẫn chuộng vòng tay thân quen hơn. (1.195–97)

Ở đây, Statius thể hiện mối quan hệ đầy yêu thương giữa Chiron và Achilles, điều mà các truyền thuyết truyền thống chưa từng khai thác. Về sau, khi Achilles nhắc lại những gì mình từng ăn thuở nhỏ, cậu gọi Chiron là cha:

“thus that father of mine used to feed me” (2.102)

Chính cha ta đã từng nuôi dưỡng ta như thế. (2.102)

Từ gốc Latinh được sử dụng là pater, có nghĩa là “cha”, cho thấy một bản dịch chính xác. Điều này càng củng cố hình ảnh của Chiron như một người cha nuôi đầy yêu thương. Statius có thể đã tiếp tục chủ đề này từ Ovid, người trước đó từng nhắc đến trong Fasti:

“‘Live, I beg you; don’t leave me, dear father [pater]!'”(5.412)

Sống đi, con cầu xin thầy; xin đừng rời bỏ con, cha yêu dấu! (5.412)

Điều này gợi ý rằng, trong văn hóa La Mã, Chiron dần được tái định nghĩa không chỉ là một người thầy mà còn là một người cha nuôi yêu thương và được yêu thương. Mối quan hệ giữa ông và Achilles phản ánh khát khao của người La Mã về tình phụ tử thiêng liêng.

Bên cạnh sự yêu thương, quyển hai của Achilleid mô tả cách Chiron rèn luyện Achilles bằng những nhiệm vụ gian khổ, chẳng hạn như đứng vững trước dòng sông chảy xiết:

I stood, but the angry river and the mist of his broad rush took me back. He bore down on me with savage threats and scolded to shame me. I did not leave till ordered (2.146–150).

Ta đứng đó, nhưng dòng nước giận dữ và màn sương của nó cuốn ta về. Thầy đè ép ta bằng những lời đe dọa tàn nhẫn, quở trách để khiến ta hổ thẹn. Ta không rời đi cho đến khi được lệnh. (2.146–150)

Sự tương phản giữa sự nghiêm khắc này với lòng yêu thương trước đó có thể phản ánh mô hình giáo dục truyền thống của La Mã, đặc biệt là dành cho giới quý tộc, nơi mà một người phải học cả nghệ thuật chiến đấu lẫn những kiến thức cao quý.

Những nhân mã thời cổ đại thường gắn liền với cuộc chiến chống lại Lapiths, nhưng Statius cố ý tách Chiron khỏi hình ảnh bạo lực đó bằng cách miêu tả hang động của ông trên núi Pelion:

Here are no darts that have tasted human blood, no ash trees fractured in festive combats, nor mixing bowls shattered upon kindred foes (1.111–15).

Nơi đây không có vũ khí từng nếm máu người, không có ngọn giáo gãy trong các trận chiến, cũng chẳng có bát rượu vỡ vì huynh đệ tương tàn. (1.111–15)

Thay vì chiến trận, vũ khí của Chiron chỉ được sử dụng để săn bắn, không hề mang dấu hiệu của sự man rợ. Ngoài những bài học thể chất, Achilles còn nhắc đến nền giáo dục tinh thần mà Chiron truyền dạy:

He fixed in my mind the precepts of sacred justice (2.163–4).

Thầy đã khắc sâu trong tâm trí ta những quy tắc thiêng liêng của công lý. (2.163–4)

Như vậy, Statius xây dựng hình tượng Chiron không chỉ là một người cha yêu thương mà còn là một người thầy nghiêm khắc và thông thái, hoàn toàn tách biệt khỏi bản chất hoang dã thường gắn với nhân mã.