EOS

Eos là con gái của Titan Hyperion và Theia, là em gái của thần Mặt Trời Helios và nữ thần Mặt Trăng Selene. Một số dị bản hiếm hoi cho rằng bà là con gái của Titan Pallas. Mỗi ngày, Eos lái cỗ xe hai con ngựa của mình, báo hiệu bình minh ló dạng và sự xuất hiện của Helios. Vì vậy, trong các sử thi Homeric, bà thường được gọi bằng danh hiệu Rhododactylos (“ngón tay hồng”), ám chỉ sắc hồng của bầu trời lúc rạng đông và Erigeneia (“sinh ra sớm”). Mặc dù chủ yếu gắn liền với bình minh và sáng sớm, Eos đôi khi đi cùng Helios suốt cả ngày, do đó bà có thể xuất hiện vào lúc hoàng hôn.

Eos phải lòng nhiều người trần và bắt cóc họ theo cách các nam thần hay làm với phụ nữ trần gian. Người tình nổi tiếng nhất của bà là hoàng tử thành Troy, Tithonus. Bà đã cầu xin Zeus ban cho anh sự bất tử, nhưng lại quên xin thêm tuổi trẻ vĩnh hằng khiến Tithonus già đi mãi mãi mà không thể chết. Trong một câu chuyện khác, Eos bắt cóc chàng trai Athen tên Cephalus trái với ý muốn của anh. Cuối cùng, bà buộc để anh quay về bên vợ nhưng trước đó đã gieo vào lòng Cephalus những hoài nghi khiến cuộc hôn nhân của họ tan rã. Nhiều nhà thơ qua các thời kỳ còn nhắc đến những mối tình khác của Eos với người phàm lẫn thần linh.

Có nguồn gốc từ nền văn minh Proto-Indo-European, Eos xuất hiện trong nhiều tác phẩm văn học và thơ ca Hy Lạp cổ đại nhưng lại rất ít bằng chứng cho thấy bà từng được thờ cúng hay có một tín ngưỡng riêng trong thời kỳ Hy Lạp cổ điển.

Đặc điểm

Gia đình

Cha mẹ

Eos là con gái của các Titan Hyperion và Theia. Hyperion được xem là kẻ mang ánh sáng, “Đấng Tối Cao”, “Người du hành qua khỏi mặt đất”, còn Theia, “Đấng Thần Thánh”, còn được gọi là Euryphaessa “tỏa sáng rộng khắp” hay Aethra “sáng rực”. Eos là em gái của Helios, thần Mặt Trời, và Selene, nữ thần Mặt Trăng, là “những vị thần chiếu sáng đến tất cả những gì tồn tại trên trần thế cũng như các vị thần bất tử ngự trên bầu trời”.

Trong bốn tác giả đưa ra thứ tự sinh của bà và các anh chị em, hai người cho rằng bà là con cả, hai người còn lại cho rằng bà là con út. Một số ghi chép hiếm hoi gọi cha của Eos là Pallas, người đôi khi cũng được xem là cha của Selene. Dù theo phả hệ từ Pallas, Eos và Selene vẫn được xem là chị em nhưng Helios không bao giờ được nhắc đến trong các phiên bản này. Ông luôn là con trai của Hyperion. Mesomedes lại cho rằng bà là con gái của Helios (thay vì em gái) nhưng không đề cập đến mẹ. Một số tác giả khác nói Eos là con gái của Nyx, nữ thần đêm tối, người đã sinh ra Hemera trong Theogony.

Hậu duệ

Eos kết hôn với Titan Astraeus (“Người của các vì sao”) và trở thành mẹ của Anemoi (“Những cơn gió”), bao gồm Zephyrus, Boreas, Notus và Eurus; Eosphoros (sao Mai – sao Kim buổi sáng); các vì sao và Astraea (nữ thần đồng trinh của công lý, nghĩa là “người sao trời”).

Những đứa con nổi tiếng khác của nàng là Memnon và Emathion, sinh ra từ cuộc tình với hoàng tử thành Troy, Tithonus. Đôi khi, Hesperus, Phaethon và một người tên Tithonus (khác với người tình của nàng) cũng được cho là con của Eos với hoàng tử Cephalus của Athens.

Thần thoại

Nữ thần bình minh

Mỗi sáng sớm, nữ thần Bình Minh Eos thức dậy và mở cổng trời để người anh trai Helios đi qua và mọc lên, báo hiệu một ngày mới. Dù nhiệm vụ chính của Eos là loan báo sự xuất hiện của Helios vào bình minh, trong các sử thi Homer, bà còn đồng hành cùng Helios suốt cả ngày và chỉ rời đi khi mặt trời lặn. Vì vậy, trong một số văn bản, tên “Eos” có thể được sử dụng thay cho “Helios”.

Trong câu chuyện Hero và Leander của Musaeus vào thế kỷ thứ VI, Eos được nhắc đến cả lúc bình minh lẫn hoàng hôn.

Homer và Hesiod

Trong Iliad:

Now when Dawn in robe of saffron was hastening from the streams of Oceanus, to bring light to mortals and immortals, Thetis reached the ships with the armor that the god had given her.

…

But soon as early Dawn appeared, the rosy-fingered, then gathered the folk about the pyre of glorious Hector.

Khi Bình Minh khoác áo màu nghệ tây vội vã rời dòng nước của Oceanus để mang ánh sáng đến cho người phàm và chư thần, Thetis tiến đến những con thuyền với bộ giáp mà thần linh ban tặng nàng.

…

Nhưng khi Bình Minh vừa ló dạng, ngón tay hồng vươn lên, bấy giờ mọi người tập trung quanh giàn thiêu của Hector vinh quang.

Eos thường gắn liền với danh hiệu Homeric “rosy-fingered” (Eos Rhododactylos – Ἠὼς Ῥοδοδάκτυλος), nhưng Homer cũng gọi bà là Eos Erigeneia:

That brightest of stars appeared, Eosphoros, that most often heralds the light of early-rising Dawn (Eos Erigeneia).

Ngôi sao sáng nhất xuất hiện, Eosphoros, vì tinh tú thường xuyên báo hiệu ánh sáng của Bình Minh sớm thức giấc (Eos Erigeneia).

Gần cuối Odyssey, Athena vì muốn giúp Odysseus có thêm thời gian bên vợ mình, Penelope, sau khi họ đoàn tụ nên đã ra lệnh cho Eos trì hoãn bình minh:

And rose-fingered Dawn would have shone for the weepers had not bright-eyed goddess Athena thought of other things. She checked the long night in its passage, and further, held golden-throned Dawn over Ocean and didn’t let her yoke her swift-footed horses, that bring daylight to men, Lampus and Phaethon, the colts that carry Dawn.

Và Bình Minh hồng sắp ló dạng cho những kẻ than khóc, nếu không vì nữ thần mắt sáng Athena nghĩ đến chuyện khác. Nàng kìm hãm đêm dài đang trôi qua, hơn thế nữa, còn giữ Bình Minh rực rỡ trên đại dương, không để nàng thắng cặp ngựa nhanh như gió—Lampus và Phaethon, những tuấn mã mang ánh sáng đến cho loài người.

Trong Theogony, Hesiod viết:

“[a]nd after these Erigeneia [“Early-born”] bore the star Eosphoros (“Dawn-bringer”), and the gleaming stars with which heaven is crowned”.

Và sau đó, Erigeneia (“Sớm sinh”) hạ sinh ngôi sao Eosphoros (“Kẻ mang bình minh”) và những ngôi sao lấp lánh trang hoàng bầu trời.

Như vậy, Eos xuất hiện sau Sao Mai (Morning Star – Eosphoros), vì thế bà được xem là mẹ (genetrix) của tất cả các vì sao và hành tinh. Những giọt nước mắt của bà đã tạo ra sương mai, được nhân cách hóa thành nhân vật Ersa hoặc Herse mà trong một số truyền thuyết lại là con gái của Selene với Zeus.

Văn học Orphic

Eos được nhắc đến ở một trong các Orphic Hymns (Thánh ca Orphic) với vai trò người mang ánh sáng của ngày mới:

Hear, O goddess, you bring the light of day to mortals
resplendent Dawn, you blush throughout the world
messenger of the great, the illustrious Titan.

— Orphic Hymn 78 to the Dawn.

Hãy lắng nghe, hỡi nữ thần, người mang ánh sáng ban ngày đến cho nhân gian,
Bình Minh rực rỡ, nàng nhuốm sắc hồng khắp trần thế,
Sứ giả của những vị Titan vĩ đại và oai hùng.

Vị trí của bài thánh ca trong tập thơ ở số 78 có phần lạ lùng, cách xa với các thánh ca dành cho Đêm (số 3), Mặt Trời (số 8) và Mặt Trăng (số 9), nơi đáng lẽ nó nên được xếp sau đó. Trong khi nhiều thánh ca Orphic mô tả các vị thần qua hình ảnh ánh sáng, bài thánh ca dành cho Eos là bài duy nhất kêu gọi nữ thần ban ánh sáng cho những người được khai tâm.

Cặp ngựa thần thánh

Đội ngựa kéo cỗ xe của Eos băng qua bầu trời được nhắc đến trong Odyssey với tên gọi “Hỏa Quang” (Firebright) và “Nhật Quang” (Daybright). Còn nhà thơ Hy Lạp cổ đại Quintus mô tả bà tràn đầy hân hoan trong lòng khi cưỡi trên cỗ xe do hai con ngựa rực rỡ là Lampus và Phaëton kéo đi. Bay vút lên vòng cung bầu trời, rải những tia lửa rực cháy, bà tỏa hào quang ngang qua những Horae – nữ thần Giờ Khắc tóc sáng rực, con gái của Zeus và Themis.

Những mối tình

Mặc dù đã có chồng là người anh em họ Astraeus, Eos vẫn là nữ thần đầy khao khát, nhiều lần rơi vào lưới tình. Theo Pseudo-Apollodorus, chính Aphrodite vì ghen tuông đã nguyền rủa bà phải luôn chìm đắm trong tình yêu và mang một ham muốn nhục dục không thể thỏa mãn. Nguyên nhân của lời nguyền là do Eos từng ân ái với Ares, người tình của Aphrodite. Vì thề, bà thường xuyên săn đón và bắt cóc nhiều chàng trai trẻ đẹp. Huyền thoại này được tạo ra nhằm giải thích ham muốn mãnh liệt của Eos, một đặc điểm mà người Hy Lạp cổ đại nhận biết ở bà.

Trong Odyssey, Calypso than phiền với Hermes về việc các nam thần thường xuyên chọn phụ nữ phàm trần làm tình nhân nhưng lại không cho phép các nữ thần làm điều tương tự. Cô đưa ra ví dụ về Eos và tình yêu của bà dành cho thợ săn Orion, người sau đó bị Artemis giết chết trên đảo Ortygia. Apollodorus cũng nhắc đến tình yêu của Eos với Orion, đồng thời bổ sung chi tiết bà đưa anh đến đảo Delos để rồi gặp bi kịch bị Artemis sát hại.

Ngoài ra, Eos còn bắt cóc và ban sự bất tử cho chàng trai Cleitus. bà cũng đem lòng yêu Cephalus, con trai của Hermes, và bắt cóc anh. Một số phiên bản còn xuất hiện thêm một Cephalus, chồng của Procris, và người này cũng từng bị Eos bắt cóc.

Tithonus

Câu chuyện tình yêu của Eos và Tithonus có từ rất lâu đời, có lẽ ở thời Homer. Trong Odyssey, Homer miêu tả cảnh bình minh ló rạng và Eos rời khỏi giường của Tithonus để mang ánh sáng đến thế gian.

Phiên bản sớm nhất và đầy đủ nhất xuất hiện trong Homeric Hymn to Aphrodite, nơi chính Aphrodite kể lại huyền thoại này cho người tình Anchises. Đây cũng là chủ đề của một trong số ít những tác phẩm hoàn chỉnh của Sappho còn sót lại, được ghép từ nhiều mảnh vỡ phát hiện qua hơn một thế kỷ. Bài thơ được gọi là Tithonus poem hay Old Age poem:

…old age already (withers?) all (my) skin, and
(my) hair (turned white) from black
] (my) knees do not carry (me)
] (to dance) like young fawns
] but what could I do?
] not possible to become (ageless?)
] rosy-armed Dawn […]
carrying (to) the ends of the earth
] yet (age) seized (him)
] (immortal?) wife.

— Sappho, fragment 58.

…tuổi già đã (tàn phá?) làn da của ta,
và mái tóc ta (đã bạc trắng) từ đen tuyền
đôi chân này chẳng còn nâng đỡ ta
(để nhảy múa) như những chú nai non.
Nhưng ta có thể làm gì đây?
Không thể nào chống lại (thời gian).
Eos hồng ơi […]
dù đưa ta đến tận cùng thế giới,
nhưng rồi (tuổi già) đã chộp được ta,
còn vợ thì (mãi bất tử).

Trong một phiên bản khác của Hieronymus xứ Rhodes vào thế kỷ thứ 3 TCN, lỗi không thuộc về Eos mà do Tithonus. Chính anh cầu xin cuộc sống bất tử nhưng lại quên tuổi trẻ vĩnh cửu khiến Eos không thể giúp gì hơn ngoài việc biến anh thành một con ve sầu.

Propertius lại viết Eos không hề bỏ rơi Tithonus dù anh đã già yếu. Bà vẫn ôm ấp và yêu thương anh hết mực thay vì để anh cô độc trong căn phòng lạnh lẽo, trong khi nguyền rủa số phận nghiệt ngã của anh.

Người Hy Lạp đã dùng huyền thoại này để giải thích tại sao ve sầu kêu inh ỏi vào buổi sáng sớm, khi bình minh ló dạng. Theo nhà nhân học Sir James George Frazer, người Hy Lạp và nhiều dân tộc cổ đại khác tin rằng những sinh vật có thể lột xác để trẻ lại và sống mãi. Ngoài ra, giọng nói the thé của những ông lão được ví với tiếng ve kêu, như một đoạn trong Iliad đã ám chỉ. Người Hy Lạp cũng tin ve sầu là biểu tượng của âm nhạc nên thường khắc họa nó ngồi trên một cây đàn hạc. Ve sầu còn được tin là sống được chỉ nhờ vào sương mai, một thứ gắn liền với Eos.

Cephalus

Câu chuyện về Cephalus đặc biệt hấp dẫn với người Athens vì quê hương anh ở đây. Các chủ đề liên quan đến anh xuất hiện nhiều trên các bình gốm Attica và phổ biến rộng rãi qua con đường thương mại. Trong thơ ca thần thoại, Eos bắt cóc Cephalus khi anh đang đi săn và mang anh đến Syria.

Mặc dù Cephalus đã kết hôn với Procris, Eos vẫn sinh cho anh ba người con gồm Phaethon, Hesperus, và trong một số phiên bản, Aoos – người sau này trở thành vua của Cyprus. Tuy nhiên, Cephalus vẫn luôn nhớ về Procris khiến Eos tức giận và trả anh về với vợ. Trước khi rời đi, Eos gieo rắc vào lòng Cephalus vô số nghi ngờ, rằng khó có chuyện Procris giữ lòng chung thủy suốt thời gian họ xa nhau.

Tác giả Antoninus Liberalis cũng kể lại câu chuyện tương tự, dù tài liệu của ông đã bị mất một phần làm gián đoạn mạch truyện. Phiên bản lâu đời nhất thuộc về Pherecydes mà trong đó, Eos không đóng vai trò nào trong bi kịch của Cephalus và Procris. Tuy nhiên, bằng chứng nghệ thuật từ thế kỷ thứ V TCN đã cho thấy hình ảnh Eos bắt cóc một người đàn ông, sau này được xác định là Cephalus.

Vai trò trong các cuộc chiến

Gigantomachy

Eos đóng một vai trò nhỏ trong cuộc chiến giữa các vị thần và những người khổng lồ sinh ra từ đất, được gọi là Gigantomachy. Thời điểm thế hệ khổng lồ nổi dậy chống lại thần linh, Đất mẹ Gaia – mẹ của họ – biết được một lời tiên tri rằng các con bà sẽ bị một người phàm giết chết. Để bảo vệ chúng, Gaia tìm kiếm một loại thảo dược giúp họ bất khả chiến bại.

May thay, Zeus đã phát hiện kế hoạch này và ra lệnh cho Eos cùng hai người anh chị em là Selene (Mặt Trăng) và Helios (Mặt Trời) không được tỏa sáng. Nhờ vậy, Gaia không thể tìm thấy loại thảo dược đó, và Zeus nhanh tay thu thập toàn bộ số cây nhằm ngăn bà làm cho các Gigantes trở nên bất diệt.

Ngoài ra, Eos còn trực tiếp tham gia cuộc chiến. Trên bức phù điêu phía nam của Bàn thờ Pergamon, nơi khắc họa trận Gigantomachy, Eos xuất hiện khi đang cưỡi một con ngựa hoặc la, lao lên ngay trước Helios. Bà đang đung đưa mình trên lưng thú cưỡi và có một tên khổng lồ đã gục ngã dưới chân bà. Một chiếc áo choàng quấn quanh hông Eos đóng vai trò như yên ngựa.

Trong trận đấu này, Eos không chỉ có một mình. Bà được hỗ trợ bởi các anh chị em, mẹ bà – nữ thần Theia, và có thể là Hemera (Nữ thần Ban Ngày), được suy đoán nhờ vào một đôi cánh rời rạc nằm bên phải vai của Eos.

Cuộc chiến thành Troy

Theo Hesiod, Eos và người tình Tithonus, hoàng tử thành Troy, có hai người con trai, Memnon và Emathion. Memnon sau này trở thành vua của Ethiopia và có tham gia Cuộc chiến thành Troy ở phe đối đầu với Achilles trên chiến trường.

Tương tự như Thetis – mẹ của Achilles – từng làm trước đó, Eos khóc lóc van xin thần thợ rèn Hephaestus rèn một bộ giáp cứng cáp cho con trai. Cảm động trước những giọt nước mắt mẫu tử, Hephaestus chấp thuận lời thỉnh cầu và rèn nên một bộ giáp cho Memnon. Pausanias cũng đề cập đến những hình ảnh khắc họa Thetis và Eos cùng cầu xin Zeus giúp đỡ các con của mình.