Helios (tiếng Hy Lạp cổ: Ἥλιος, nghĩa là “Mặt Trời”; tiếng Hy Lạp Homer: Ἠέλιος) là vị thần nhân cách hóa của Mặt Trời. Tên của ông trong tiếng Latinh là Helius và các danh hiệu phổ biến của ông là Hyperion (“đấng tối cao”) và Phaethon (“người rực rỡ”). Trong nghệ thuật, Helios thường được miêu tả có vầng hào quang chói sáng trên đầu, tay cầm cương một cỗ xe ngựa lao qua bầu trời.
Helios là vị thần bảo hộ cho những lời thề và thị giác. Mặc dù Helios là một vị thần ít xuất hiện trong Hy Lạp cổ điển, các nghi lễ thờ phụng ông được lan truyền rộng rãi hơn vào cuối thời cổ đại nhờ sự đồng nhất với các thần mặt trời lớn khác trong La Mã, đặc biệt là Apollo và Sol. Hoàng đế La Mã Julian từng biến Helios thành vị thần trung tâm trong nỗ lực khôi phục các tín ngưỡng truyền thống La Mã vào thế kỷ thứ IV.
| Helios | |
 |
|
| Tên La Mã | Sol, Sol Invictus |
| Hiện thân cho | Mặt trời, ánh sáng, sự thật, cái nhìn thấu suốt và sự sống |
| Biểu tượng | Mặt Trời, cỗ xe ngựa, những con ngựa, vầng hào quang, cây roi, hoa hướng dương, quả cầu, sừng dê dồi dào, trái cây chín |
| Linh thú | Ngựa, sói, gia súc |
| Gia đình | |
| Bạn đời |
Clymene, Clytie, Perse, Rhodos, Leucothea và nhiều người khác |
| Con cái | Phaethon, Lampetia, Phaethusa, Clymene, Aegle, Clytie, Rhodos |
Trong nhiều tác phẩm thơ ca, văn học và thần thoại Hy Lạp, Helios thường được mô tả là con trai của Titan Hyperion và Theia, và là anh trai của hai nữ thần Selene (Mặt Trăng) và Eos (Bình Minh). Câu chuyện nổi tiếng nhất về Helios là về con trai phàm trần của ông, Phaethon. Trong các sử thi Homer, vai trò nổi bật của ông xuất hiện trong Odyssey, khi những người đồng hành của Odysseus, bất chấp lời cảnh báo, đã giết và ăn thịt đàn gia súc của Helios ngay chính tại đảo thiêng của ông, Thrinacia. Helios vô cùng nổi giận và yêu cầu Zeus trừng phạt những kẻ phạm tội. Thần Zeus đồng ý và giáng sét xuống con tàu của họ, giết chết tất cả, ngoại trừ Odysseus—người duy nhất không động đến đàn gia súc, nhờ đó mà được tha mạng.
Nắm giữ vai trò trên bầu trời, Helios được tin là chứng kiến tất cả nên thường được dân chúng gọi tên khi lập lời thề. Ông còn đóng vai trò quan trọng trong ma thuật và nhiều câu thần chú cổ đại. Ở khía cạnh nghệ thuật, Helios là thanh niên không râu mặc áo chiton (trang phục truyền thống của Hy Lạp cổ), đang cầm roi và lái cỗ xe bốn ngựa (quadriga), đi cùng các vị thần thiên thể khác như Selene, Eos hoặc những vì sao. Trong thời cổ đại, Helios được sùng bái ở nhiều nơi tại Hy Lạp và trung tâm thờ cúng chính của ông là đảo Rhodes (nơi ông được tôn làm thần bảo hộ), Corinth và khu vực Corinthia rộng lớn. Bức tượng Colossus of Rhodes—một tác phẩm điêu khắc khổng lồ về Helios—từng tọa lạc tại cảng Rhodes cho đến khi bị phá hủy trong một trận động đất và sau đó không bao giờ được xây dựng lại.
Nguồn gốc
Helios có thể có nguồn gốc từ ngữ hệ Ấn-Âu (Proto-Indo-European). Walter Burkert viết rằng “… Helios, vị thần mặt trời, và Eos-Aurora, nữ thần bình minh, đều mang dòng dõi Ấn-Âu thuần khiết, cả về ngữ nguyên lẫn vị thế thần thánh của họ” và có thể đã đóng một vai trò trong thơ ca Proto-Ấn-Âu. Hình tượng một vị thần mặt trời điều khiển cỗ xe cũng có nguồn gốc từ Ấn-Âu. Trong thần thoại Hy Lạp, hình ảnh mặt trời gắn liền với Helios và Eos—hai anh em ruột—đại diện cho chu kỳ ngày và đêm. Helios là ánh sáng ban ngày (hemera), còn Eos tượng trưng cho hoàng hôn (hespera), luôn đồng hành cùng anh trai trên hành trình vượt qua bầu trời. Khi màn đêm buông xuống, Helios để đàn ngựa của mình nghỉ ngơi và trở về phương đông trên một con thuyền vàng. Câu chuyện của họ phản ánh rõ nét mô-típ Ấn-Âu về một vị thần Mặt Trời cùng người chị/em gái, cũng như mối liên hệ chặt chẽ với loài ngựa.
Tên của Helen thành Troy được cho là có cùng nguồn gốc từ nguyên với Helios và có thể là một hiện thân sớm của Mặt Trời trong tín ngưỡng người Hy Lạp cổ. Ban đầu, Helen đã được xem là con gái của Mặt Trời, vì bà nở ra từ một quả trứng và được thờ cúng qua cây cối—những đặc điểm gắn liền với Nữ Thần Mặt Trời trong văn hóa Proto-Ấn-Âu. Tuy nhiên, trong truyền thống Hy Lạp còn tồn tại, Helen chưa bao giờ được xem là con gái của Helios mà thay vào đó là con gái của Zeus.
Có giả thuyết cho rằng người Phoenicia đã mang tín ngưỡng thờ vị thần bảo trợ Baal (cùng với Astarte) đến Corinth và vị thần này sau đó tiếp tục được cúng bái dưới tên Helios của Hy Lạp, tương tự như cách Astarte đồng nhất với Aphrodite, hay thần Melqart của Phoenicia hóa thành thần biển Melicertes/Palaemon, vị thần quan trọng tại eo đất Corinth.
Hành trình của Helios trên cỗ xe vào ban ngày và di chuyển bằng thuyền trên đại dương vào ban đêm phản ánh hình ảnh thần Mặt Trời Ra của Ai Cập, cũng chèo thuyền qua bầu trời và tái sinh vào mỗi bình minh. Ngoài ra, cả hai vị thần này, chung mối liên hệ chặt chẽ với mặt trời, đều được xem như “Con Mắt Thiên Đàng”.
Đặc điểm
Helios là con trai của Hyperion và Theia, hoặc Euryphaessa, hoặc Basileia, và là anh/ em trai duy nhất của hai nữ thần Eos và Selene. Hiện tại thứ tự các anh chị em của Helios chưa được làm rõ. Trong bốn tác giả đề cập đến điều này, hai người cho rằng ông là con cả, một người xem ông là con giữa và người khác lại đặt ông là con út. Helios không thường xuyên xuất hiện hay có vị trí nổi bật, khá mờ nhạt trong vòng tròn thần linh của Olympus, dù ông là một trong những vị thần cổ xưa nhất. Từ dòng dõi của mình, Helios là một Titan thế hệ thứ hai. Ông được liên kết với sự hài hòa và trật tự, cả theo nghĩa đen—trong việc vận hành các thiên thể—lẫn theo nghĩa ẩn dụ—trong việc mang lại trật tự cho xã hội.
Helios thường được miêu tả là một chàng trai khôi ngô, đầu đội vầng hào quang rực rỡ tỏa ra mười hai tia sáng tượng trưng cho mười hai tháng trong năm. Ngoài bài thơ ca tụng Homeric Hymn, không có nhiều văn bản mô tả diện mạo của ông. Euripides gọi ông là χρυσωπός (khrysо̄pós), có nghĩa là “mắt vàng/khuôn mặt vàng” hoặc “tỏa sáng như vàng”, Mesomedes xứ Crete viết rằng ông có mái tóc óng ả, và Apollonius Rhodius mô tả đôi mắt sáng rực của ông. Theo nhà thơ Ovid thời Augustan, Helios mặc áo choàng tím Tyre và ngồi trên ngai vàng bằng ngọc lục bảo. Trong các hiện vật cổ đại (như tiền xu, bình gốm, phù điêu), ông thường được khắc họa là chàng trai có khuôn mặt tròn đầy, tóc xoăn gợn sóng và đội vương miện có hình tia nắng Mặt Trời.
Helios điều khiển một cỗ xe vàng do bốn con ngựa kéo bao gồm Pyrois (“Kẻ rực lửa”, không phải Pyroeis, một trong năm hành tinh có thể quan sát bằng mắt thường), Aeos (“Người của Bình Minh”), Aethon (“Chói sáng”) và Phlegon (“Bốc cháy”). Trong một bài cầu khấn Mithraic, Helios được mô tả như sau:
A god is then summoned. He is described as “a youth, fair to behold, with fiery hair, clothed in a white tunic and a scarlet cloak and wearing a fiery crown.” He is named as “Helios, lord of heaven and earth, god of gods.
Một vị thần sau đó được triệu hồi. Ngài là một chàng thanh niên tuấn tú với mái tóc rực lửa, khoác trên mình chiếc áo chiton trắng và áo choàng đỏ thẫm, đầu đội vương miện chói lóa. Tên ngài là “Helios, chúa tể của trời và đất, vị thần của các vị thần.”
Helios vừa là hiện thân của Mặt Trời, vừa là sức mạnh sáng tạo nền tảng phía sau. Do đó, ông thường được tế lễ như một vị thần của sự sống và sáng tạo. Ánh sáng của ông thường gắn với sự sống về nghĩa đen lẫn mặt ẩn dụ, và nhiều văn bản cổ đại gọi ông bằng danh hiệu “hiền hòa” (ἱλαρός). Nhà soạn kịch Aristophanes mô tả Helios là “người điều khiển ngựa, kẻ lấp đầy đồng bằng của mặt đất bằng những tia sáng rực rỡ, một vị thần vĩ đại giữa các thần linh và loài người.” Một đoạn trong Greek Magical Papyri viết về Helios:
Helios vừa là hiện thân của Mặt Trời, vừa là sức mạnh sáng tạo nền tảng phía sau. Do đó, ông thường được tế lễ như một vị thần của sự sống và sáng tạo. Ánh sáng của ông thường gắn với sự sống về nghĩa đen lẫn mặt ẩn dụ, và nhiều văn bản cổ đại gọi ông bằng danh hiệu “hiền hòa” (ἱλαρός). Nhà soạn kịch Aristophanes mô tả Helios là “người điều khiển ngựa, kẻ lấp đầy đồng bằng của mặt đất bằng những tia sáng rực rỡ, một vị thần vĩ đại giữa các thần linh và loài người.” Một đoạn trong Greek Magical Papyri viết về Helios:
“the earth flourished when you shone forth and made the plants fruitful when you laughed and brought to life the living creatures when you permitted.”
Mặt đất nở hoa khi ngài tỏa sáng, cây cối trổ quả khi ngài mỉm cười, và muôn loài sinh linh được nhận sự sống khi ngài cho phép.
Helios còn được cho là đã tạo ra động vật từ bùn nguyên thủy.
Thần thoại
Thần Mặt Trời
Bình minh và hoàng hôn
Theo nhiều nguồn tư liệu, Helios điều khiển cỗ xe ngựa từ đông sang tây mỗi ngày, đi lên từ dòng sông Oceanus và lặn xuống ở phía tây dưới lòng đất. Tuy nhiên, không rõ liệu ông đi qua Tartarus hay không.
Trong tác phẩm Deipnosophistae, nhà văn Athenaeus kể lại vào lúc hoàng hôn, Helios trèo vào một chiếc cốc vàng và di chuyển từ vùng đất của Hesperides ở tận cùng phía tây đến vùng đất của người Ethiopia, sau đó trải qua hàng giờ tối tăm. Còn Mimnermus, sống vào khoảng thế kỷ 7 TCN, lại nói vào ban đêm, Helios di chuyển về phía đông bằng một chiếc giường (cũng được tạo ra bởi Hephaestus) như đã được đề cập trước đó trong Titanomachy vào thế kỷ thứ 8 TCN. Aeschylus mô tả cảnh hoàng hôn:
There [is] the sacred wave, and the coralled bed of the Erythræan Sea, and [there] the luxuriant marsh of the Ethiopians, situated near the ocean, glitters like polished brass; where daily in the soft and tepid stream, the all-seeing Sun bathes his undying self, and refreshes his weary steeds.
— Aeschylus, Prometheus Unbound
Ở đó có làn sóng thiêng và chiếc giường san hô của Biển Erythræan, và đầm lầy phì nhiêu của người Ethiopia, nằm gần đại dương, lấp lánh như đồng sáng bóng; nơi hàng ngày trong dòng nước dịu dàng và ấm áp, Mặt Trời toàn năng rửa sạch thân thể bất diệt của mình và làm mới lại những chiến mã mệt mỏi.
Athenaeus bổ sung”Helios đã lao động cực nhọc cả cuộc đời”, bởi không có sự nghỉ ngơi nào dành cho ông hay những con ngựa.
Tuy cỗ xe của Helios thường được cho là do Hephaestus tạo ra, Hyginus lại cho rằng chính Helios đã tự chế tạo. Cỗ xe của ông ánh vàng toàn thân, hoặc đôi khi có màu “hồng” và được kéo bởi bốn con ngựa trắng. Các nữ thần Horae, hiện thân của các mùa trong năm, là những người theo hầu Helios và giúp ông thắng yên cho cỗ xe. Chị gái ông, Eos, không chỉ là người mở cổng mà còn thường xuyên song hành cùng ông. Ở vùng cực đông và tây, nơi mùa hè kéo dài vĩnh cửu và đất đai luôn trù phú, luôn có những người chăm sóc đàn ngựa của Helios túc trực.
Bầu trời biến động
Trong một số câu chuyện, lịch trình mặt trời hằng ngày của Helios có thể bị gián đoạn bởi thần thánh. Ví dụ điển hình là ông được lệnh không mọc lên trong ba ngày khi Hercules được thụ thai và đã kéo dài những ngày đông để ngắm nhìn nàng công chúa xinh đẹp Leucothoe. Khi Athena ra đời, cảnh tượng đó ấn tượng đến mức Helios đã dừng lại giữa trời, giữ nguyên vị trí khá lâu, trong khi cả trời và đất đều rung chuyển trước sự xuất hiện của nữ thần.
Trong Iliad, Hera – người đứng về phía quân Hy Lạp – đã buộc Helios phải lặn sớm hơn thường lệ dù ông không muốn. Cũng trong cuộc chiến này, con trai của Eos là Memnon (vị vua Ethiopia, chiến đấu cho phe Troy) bị giết khiến Eos đau buồn tột cùng. Eos đau buồn tột cùng. Để giúp Eos mang xác con về mà không bị quân đội phát hiện, Hera lại khiến Helios trở nên u sầu, làm ánh sáng mặt trời mờ đi. Sau đó, Helios an ủi em gái mình trong nỗi đau mất con.
Người ta cho rằng những ngày hè trở nên dài hơn do Helios thường dừng cỗ xe giữa trời để quan sát các nữ thần rừng nhảy múa và đôi khi ông chậm trễ mọc lên vì còn nán lại bên người tình. Nếu các vị thần khác mong muốn, họ có thể yêu cầu Helios tăng tốc hoặc trì hoãn lịch trình đến của màn đêm.
Khi Zeus muốn ngủ với Alcmene, Zeus ra lệnh Helios không được mọc lên trong ba ngày khiến một đêm kéo thành ba đêm. Câu chuyện này đã được nhà văn trào phúng Lucian của Samosata đã diễn giải lại trong một cuộc đối thoại châm biếm giữa các vị thần.
Trên hành trình đến Erytheia để lấy đàn gia súc của Geryon, Heracles băng qua sa mạc Libya và tức giận vì cái nóng đến mức bắn một mũi tên vào Helios. Ngay lập tức, ông nhận ra sai lầm của mình và xin lỗi rối rít. Pherecydes kể rằng Heracles giương cung dọa bắn Helios nhưng vị thần ra lệnh cho ông dừng lại khiến Heracles sợ hãi mà không dám tiếp tục. Ấn tượng bởi thái độ táo bạo, Helios trao cho Heracles một chiếc cốc vàng mà thần dùng để di chuyển từ tây sang đông mỗi đêm. Theo Apollodorus và Pherecydes, Heracles chỉ suýt bắn Helios nhưng Panyassis lại kể ông thực sự đã bắn trúng và làm thần mặt trời bị thương.
Nhật Thực
Nhật thực là hiện tượng vừa gây sốc lại khiến dân chúng tò mò ở Hy Lạp cổ đại. Theo nhiều tín ngưỡng lúc bấy giờ, đó được xem như Mặt Trời rời bỏ nhân loại. Theo một đoạn trích từ Archilochus, chính Zeus là người chặn Helios và khiến ông biến mất khỏi bầu trời. Trong một bài ca, nhà thơ Pindar mô tả nhật thực là sự kiện khi ánh sáng của Mặt Trời bị ẩn đi khỏi thế giới, là điềm báo xấu về sự hủy diệt và tai ương:
Beam of the sun! What have you contrived, observant one, mother of eyes, highest star, in concealing yourself in broad daylight? Why have you made helpless men’s strength and the path of wisdom, by rushing down a dark highway? Do you drive a stranger course than before? In the name of Zeus, swift driver of horses, I beg you, turn the universal omen, lady, into some painless prosperity for Thebes … Do you bring a sign of some war or wasting of crops or a mass of snow beyond telling or ruinous strife or emptying of the sea on land or frost on the earth or a rainy summer flowing with raging water, or will you flood the land and create a new race of men from the beginning?
— Pindar, Paean IX
Hỡi Tia sáng Mặt Trời! Người đã sắp đặt điều gì vậy, đấng quan sát vạn vật, mẹ của muôn đôi mắt, ngôi sao chói lọi nhất, khi ẩn mình giữa ban ngày rực rỡ? Cớ sao người khiến sức mạnh loài người hóa yếu mềm, con đường trí tuệ trở nên mù mịt, khi lao vội xuống đại lộ tăm tối? Có phải người đang đi một lộ trình xa lạ hơn trước? Nhân danh Zeus, vị thần thúc ngựa mau lẹ, con xin người hãy chuyển điềm báo toàn cõi này thành một vận may không đau khổ cho Thebes…
Người mang đến dấu hiệu của chiến tranh, của mùa màng lụi tàn, hay những trận tuyết dày không thể đong đếm? Là tranh chấp diệt vong, biển cạn tràn lên đất liền, băng giá bao phủ địa cầu, hay mùa hè mưa xối xả? Hay người sẽ nhấn chìm vùng đất này để khai sinh một giống loài mới từ thuở sơ khai?
Những con ngựa
Danh sách ngựa của Helios tuy không thống nhất giữa các nguồn tư liệu nhưng đều liên quan đến lửa, ánh sáng và các thuộc tính rực rỡ:
- Theo Eumelus xứ Corinth (cuối thế kỷ VII – đầu thế kỷ VI TCN): Hai con ngựa kéo ngoài là Eous (“khiến bầu trời xoay chuyển”) và Aethiops (“thiêu đốt mùa màng”), hai con ngựa kéo trong là Bronte (“Sấm”) và Sterope (“Chớp”).
- Theo Ovid (thế kỷ I TCN, trong câu chuyện về Phaethon): Các con ngựa gồm Pyrois (“Ngọn lửa”), Eous (“Người của bình minh”), Aethon (“Chói lòa”) và Phlegon (“Thiêu đốt”).
- Theo Hyginus, Homer từng nhắc đến tên hai con ngựa Abraxas và Therbeeo, nhưng thực tế, Homer không đề cập đến bất kỳ con ngựa hay cỗ xe nào trong các tác phẩm của mình.
Alexander xứ Aetolia (được Athenaeus trích dẫn) kể rằng trên hòn đảo Thrinacia – vùng đất thiêng của Helios – có một loại thảo mộc ma thuật giúp hồi phục sức lực cho những con ngựa của thần Mặt Trời. Aeschrion xứ Samos bổ sung loài thảo mộc này có tên là “răng chó” và được Cronus gieo xuống.
Món quà đảo Rhodes
Khi các vị thần chia nhau đất đai trên thế gian, Helios không có mặt nên ông không nhận được phần nào cả. Helios phàn nàn với Zeus và Zeus đã đề nghị sẽ chia lại nhưng ông từ chối. Đó là vì ông nhìn thấy một vùng đất mới đang nhô lên từ biển sâu—một mảnh đất màu mỡ, trù phú, thích hợp cho con người sinh sống, chăn nuôi gia súc nên mong muốn toàn bộ mảnh đất thuộc về mình. Zeus đồng ý. Lachesis, một trong ba nữ thần Định Mệnh, giơ tay lên để xác nhận lời thề.
Một dị bản khác kể rằng hòn đảo này trồi lên được là nhờ chính Helios làm cạn nước đang bao phủ nó. Ông đặt tên đảo là Rhodes, dựa trên tên Rhode—người tình của mình, con gái của Poseidon và Aphrodite (hoặc Amphitrite). Khu vực này sau đó trở thành đất thiêng và trung tâm thờ cúng chính của Helios.
Helios có với nữ thần Rhode bảy người con trai, được gọi là Heliadae (“Những người con của Mặt Trời”). Họ trở thành những vị vua đầu tiên của hòn đảo. Ngoài ra, ông còn có một con gái tên Electryone. Ba người cháu của ông sau này sáng lập các thành phố Ialysos, Camiros, và Lindos, đặt theo tên của chính mình. Đảo Rhodes thuộc về Helios và dòng dõi nên cư dân bản địa của đảo cũng tuyên bố mình là hậu duệ của Heliadae.
Phaethon
Câu chuyện nổi tiếng nhất về Helios xoay quanh bi kịch của Phaethon, đứa con trai đã thuyết phục cha cho phép anh điều khiển cỗ xe mặt trời trong một ngày. Mặc dù tất cả các phiên bản đều có chung cái kết thảm khốc cho Phaethon, nhiều chi tiết đã thay đổi theo từng dị bản, bao gồm danh tính mẹ của Phaethon, địa điểm diễn ra sự kiện, vai trò của các chị em gái – Heliades, động cơ của anh và thậm chí cả mối quan hệ thực sự giữa anh với cha mình, Helios.
Nguồn gốc
Theo văn bản cổ xưa, Phaethon là con trai của Helios và nữ thần biển Clymene, một trong các Oceanid. Một số tư liệu cho rằng mẹ của anh là Rhode hoặc Prote, một nhân vật ít được biết đến. Trong một ghi chép khác, Phaethon không phải con trai mà là cháu của Helios, có cha là Clymenus, mẹ là nữ thần biển Merope.
Trong vở kịch Phaethon của Euripides, chỉ còn sót lại 12 đoạn trích, Phaethon là kết quả của mối tình vụng trộm giữa Clymene (lúc này đã kết hôn với vua Merops của xứ Ethiopia) và Helios.
Clymene ban đầu giấu sự thật và tuyên bố tất cả con cái đều là con của vua Merops. Nhưng khi Phaethon bị bạn bè chế giễu về nguồn gốc, Clymene đã tiết lộ sự thật và khuyên anh đến gặp Helios để xác minh huyết thống. Helios, vì lời hứa với Clymene, buộc phải thừa nhận đồng thời thề trước dòng sông Styx sẽ ban cho Phaethon bất kỳ điều ước.
Thảm kịch trên bầu trời
Phaethon, thay vì xin một món quà đơn giản, đã đưa ra một yêu cầu táo bạo là được cưỡi cỗ xe Mặt Trời của cha trong một ngày. Helios kinh hoàng trước lời thỉnh cầu, cố gắng khuyên can con trai, cảnh báo về những chòm sao hung dữ trên bầu trời như Bọ Cạp, Sư Tử và thậm chí nói rằng đến cả Zeus còn không dám thử. Phớt lờ lời khuyên của cha, Phaethon tiếp tục nài nỉ buộc Helios phải đồng ý vì trót thề độc trước Styx.
Helios cố gắng hướng dẫn con trai điều khiển cỗ xe, thậm chí còn cưỡi một con ngựa dự phòng tên Sirius theo sau để trợ giúp anh. Ngay khi Phaethon lên cỗ xe, bốn con ngựa lửa Pyrois, Eous, Aethon, Phlegon cảm nhận được bàn tay non nớt và yếu đuối của cậu. Chúng lập tức phi nước đại, rời khỏi quỹ đạo, lao lên cao rồi lại rơi xuống thấp. Khi anh bay quá cao, mặt đất đóng băng, sông hồ buốt lạnh, tạo ra những vùng băng giá vĩnh cửu. Khi anh lao xuống quá thấp, mặt đất bốc cháy, rừng rậm biến thành sa mạc, con người và sinh vật kêu gào trong đau đớn. Ngọn lửa mạnh đến mức sông Nile sợ hãi rút về, tạo ra sa mạc Sahara cằn cỗi. Những vùng đất của châu Phi bị thiêu đốt khiến làn da của người Ethiopia trở nên đen đúa như một dấu vết vĩnh cửu của thảm họa.
Các vị thần kinh hoàng nhìn xuống nhân gian, để rồi cuối cùng Zeus phải ra tay nhằm ngăn chặn sự hủy diệt. Thần phóng tia sét chết chóc đánh thẳng vào Phaethon khiến toàn thân anh bốc cháy, rơi thẳng từ bầu trời xuống sông Eridanus (hiện tại là sông Po ở Ý).
Nỗi đau tột cùng
Helios đau đớn đến mức từ chối kéo mặt trời vào ngày hôm sau. Nhưng vì sự sống trên Trái Đất phụ thuộc vào ánh sáng Mặt Trời, các vị thần khác, đặc biệt là Zeus, thuyết phục ông quay trở lại nhiệm vụ. Helios tiếp tục công việc và cơn giận dữ của ông trút lên bốn con ngựa kéo xe bằng những phát quất roi mạnh mẽ.
Các chị gái của Phaethon, Heliades, khóc thương em trai bên bờ sông Eridanus cho đến khi bị biến thành cây dương đen và những giọt nước mắt của họ hóa thành hổ phách. Theo Quintus Smyrnaeus, chính Helios đã hóa họ thành cây để vinh danh tình thương gia đình của họ với Phaethon.
Một số dị bản kể rằng sau đó, Helios đã đưa linh hồn con trai lên bầu trời, biến anh thành chòm sao Auriga – người đánh xe ngựa.
Người Canh Gác
Persephone
Helios là vị thần có thể nhìn xuyên thấu vạn nơi, là nhân chứng cho mọi sự kiện mà ánh sáng của ông chiếu tới. Khi Hades bắt cóc Persephone, chỉ có duy nhất Helios tận mắt quan sát.
Trong tác phẩm Fasti của Ovid, Demeter trước tiên hỏi các vì sao về tung tích của Persephone và chính Helice khuyên bà nên tìm đến Helios. Demeter không chần chừ đến chỗ ông và Helios bảo bà đừng lãng phí thời gian mà hãy tìm “nữ hoàng của Thế giới thứ ba”.
But, Goddess, give up for good your great lamentation.
You must not nurse in vain insatiable anger.
Among the gods Aidoneus is not an unsuitable bridegroom,
Commander-of-Many and Zeus’s own brother of the same stock.
As for honor, he got his third at the world’s first division
and dwells with those whose rule has fallen to his lot.— Homeric Hymn to Demeter, lines 82–87, translated by Helene Foley
Nhưng, hỡi ôi Nữ thần, hãy từ bỏ nỗi đau vô tận của người.
Người không nên nuôi dưỡng cơn giận dữ vô vọng.
Trong hàng ngũ các vị thần, Aidoneus không phải kẻ cầu hôn tầm thường,
Người chỉ huy của vô số linh hồn, và là anh em ruột thịt của Zeus.
Về phần danh dự, ngài nhận phần thứ ba khi thế giới được phân chia lần đầu tiên,
Và sống cùng những linh hồn thuộc về cõi của mình.
Ares và Aphrodite
Aphrodite vốn là vợ của Hephaestus, nhưng lại ngoại tình với Ares, vị thần chiến tranh. Trong quyển tám của Odyssey, người hát rong mù Demodocus kể lại hai kẻ tình nhân đã lén lút vụng trộm, cho đến một ngày, Helios bắt gặp họ và lập tức báo cho Hephaestus.
Biết được sự thật, Hephaestus chế tạo một tấm lưới mỏng đến mức gần như vô hình, rồi giả vờ rời đi đến đảo Lemnos. Nghe vậy, Ares vội vàng tìm đến Aphrodite để ân ái. Một lần nữa, Helios đã thấy tất cả và báo cho Hephaestus. Lập tức, vị thần thợ rèn xuất hiện và giăng lưới bẫy hai người. Sau đó, ông gọi nhũng vị thần khác đến chứng kiến cảnh tượng nhục nhã này.
Ở những phiên bản sau này, câu chuyện có thêm sự xuất hiện của một chàng trai trẻ tên Alectryon, một chiến binh được Ares giao nhiệm vụ canh gác để cảnh báo nếu có ai đến gần. Trớ trêu thay, Alectryon lại ngủ quên khiến Helios phát hiện và tố giác họ. Vì chuyện này, Aphrodite mang lòng thù hận Helios và gia đình của ông mãi mãi.
Có người kể rằng chính bà đã nguyền rủa con gái của Helios, Pasiphaë, khiến cô đem lòng yêu con bò mộng xứ Crete như một cách báo thù. Cũng có ý kiến cho rằng, chính Aphrodite trừng phạt Phaedra, con gái của Pasiphaë, bằng cách gieo vào lòng nàng tình yêu tội lỗi với con riêng của chồng mình, Hippolytus.
Leucothoe và Clytie
Để trả thù Helios, Aphrodite khiến ông đem lòng yêu say đắm một công chúa người trần tên Leucothoe đến mức quên đi người tình của mình – nữ thần biển Clytie. Helios quan sát cô từ bầu trời, thậm chí còn kéo dài những ngày đông để có thêm thời gian ngắm vẻ đẹp ấy. Ông cải trang thành Eurynome, mẹ của Leucothoe, bước vào cung điện và gặp nàng.
Vì ghen tuông, Clytie đã tiết lộ mối quan hệ này cho cha của Leucothoe là Orchamus. Trong cơn giận dữ, Orchamus ra lệnh chôn sống con gái dưới lòng đất. Helios đã đến quá muộn để cứu vãn tình hình. Ông đau khổ đổ rượu tiên xuống mộ của người mình yêu để biến cô thành một cây trầm hương.
Về phía Clytie, khi bị Helios ruồng bỏ vì hành động bất nhân, bà lột bỏ y phục, nhịn ăn uống và ngồi trên một tảng đá suốt chín ngày, chỉ hướng về phía mặt trời. Cuối cùng, bà biến thành một loài hoa màu tím luôn dõi theo mặt trời – cây heliotrope.
Truyền thuyết này được sáng tạo để giải thích lý do trầm hương được dùng trong nghi lễ thờ cúng Helios. Việc Leucothoe bị chôn sống theo lệnh của cha, giống như số phận của Antigone, đã dấy lên nghi ngờ từng tồn tại một nghi thức hiến tế con người trong các tín ngưỡng thờ thần thực vật. Ban đầu, câu chuyện về Leucothoe và Clytie có thể là hai thần thoại riêng biệt về Helios, nhưng về sau đã được hợp nhất, có lẽ là nhờ Ovid hoặc một nguồn tài liệu trước đó.
Chuyện bên lề
Trong vở bi kịch Ajax của Sophocles, Ajax Đại đế, trước khi tự sát, đã cầu khẩn Helios giữ lại những cương ngựa vàng của mình để khi đến Salamis, vị thần có thể báo tin về cái chết của ông cho cha mẹ già Telamon và Eriboea. Sau đó, ông chào vĩnh biệt Helios lần cuối trước khi tự kết liễu đời mình.
Tham gia cuộc chiến
Helios đứng về phía các vị thần trong nhiều trận chiến. Những mảnh vỡ còn sót lại từ Titanomachy gợi ý Heliosthuộc phe Titan không tham gia tấn công các vị thần Olympus. Sau chiến tranh, Zeus ban cho ông một vị trí trên bầu trời cùng với cỗ xe.
Ông cũng tham gia vào cuộc chiến với các gã khổng lồ (Gigantomachy). Theo Pseudo-Apollodorus, trong trận chiến, gã khổng lồ Alcyoneus đã đánh cắp đàn gia súc của Helios ở Erytheia hoặc có một dị bản cho rằng chính hành động trộm gia súc này đã khơi mào cuộc chiến. Vì Đất mẹ Gaia, là đồng minh và mẹ của các gã khổng lồ, biết trước lời tiên tri các con bà sẽ bỏ mạng dưới tay một người phàm, bà đã tìm cách thu thập một loại thảo dược thần kỳ giúp bảo vệ và khiến họ gần như bất khả chiến bại. Vì thế, Zeus ra lệnh cho Helios, cũng như hai em gái của ông là Selene (Mặt Trăng) và Eos (Bình Minh), không được cho mặt trời mọc rồi tự mình thu hoạch tất cả loại thảo dược này, ngăn Gaia có cơ hội làm những gã kia trở nên bất tử, trong lúc Athena triệu tập Heracles đến chiến đấu cho họ.
Lúc chiến đấu ở Phlegra, Helios đưa Hephaestus kiệt sức lên cỗ xe của mình. Sau khi chiến trận kết thúc, một trong những gã khổng lồ, Picolous, đã bỏ chạy đến Aeaea, nơi con gái của Helios, Circe, sinh sống. Hắn tìm cách đuổi Circe khỏi hòn đảo nhưng bị Helios giết chết. Từ dòng máu của gã khổng lồ đổ xuống đất, một loại thảo dược mới mọc lên gọi là moly, được đặt tên theo trận chiến (malos trong tiếng Hy Lạp cổ).
Trong bức phù điêu phía nam trên Bàn thờ Pergamon, Helios được khắc họa đang chiến đấu chống lại các gã khổng lồ bên cạnh Eos, Selene và Theia.
Xung đột và trừng phạt
Thần thánh
Có một huyền thoại kể về nguồn gốc của Corinth như sau: Helios và Poseidon đã tranh chấp xem ai sẽ sở hữu thành phố này. Hecatoncheir Briareos được giao nhiệm vụ phân xử tranh chấp giữa hai vị thần. Ông đã trao Acrocorinth cho Helios và Poseidon nhận được eo đất Corinth.
Aelian viết rằng Nerites là con trai của thần biển Nereus và nữ thần đại dương Doris. Trong một dị bản, Nerites trở thành người tình của Poseidon và đã bị Helios biến thành vỏ sò, không rõ lí do. Ban đầu, Aelian cho rằng Helios ghen tị với tốc độ của chàng trai nhưng khi cố gắng lý giải hành động này, ông lại đặt giả thuyết có thể Poseidon và Helios là tình địch trong tình yêu.
Trong một câu chuyện ngụ ngôn của Aesop, Helios và thần gió bắc Boreas tranh luận về việc ai trong hai người mạnh hơn. Họ đồng ý nếu ai có thể khiến một lữ khách trên đường cởi áo choàng của mình sẽ là người chiến thắng. Boreas thử sức trước. Tuy nhiên, dù có thổi mạnh đến đâu, ông cũng không thể khiến người đàn ông cởi bỏ áo choàng mà còn làm điều ngược lại, quấn chặt hơn. Tiếp đến, Helios tỏa sáng rực rỡ, người lữ hành bị cái nóng áp đảo nên đã tự nguyện cởi áo choàng, mang lại chiến thắng cho ông. Bài học của câu chuyện là sự thuyết phục hiệu quả hơn vũ lực.
Phàm nhân
Với tư cách là Thần Mặt Trời, Helios là vị thần có thể ban và tước đi thị lực của con người vì ánh sáng của ông chính là yếu tố giúp mắt có khả năng nhìn thấy vạn vật. Trong một câu chuyện, sau khi Orion bị Vua Oenopion làm cho mù lòa, anh đi về phía Đông và gặp được Helios. Helios đã chữa lành đôi mắt, phục hồi thị lực cho Orion.
Trong câu chuyện về Phineus vua xứ Thrace, việc ông bị mù, theo Argonautica của Apollonius Rhodius, là hình phạt của Zeus vì đã tiết lộ tương lai cho loài người. Tuy nhiên, theo một phiên bản khác, chính Helios đã lấy đi thị lực của Phineus. Pseudo-Oppian viết cơn thịnh nộ của Helios bắt nguồn từ một chiến thắng bí ẩn nào đó của nhà tiên tri. Sau khi Calais và Zetes giết chết những Harpy (quái điểu có đầu phụ nữ) đang hành hạ Phineus, Helios biến ông thành một con chuột chũi, là loài sinh vật mù lòa. Trong một phiên bản khác, ông bị Helios làm mù mắt theo yêu cầu của con trai mình, Aeëtes.
Trong một dị bản, nhà phát minh người Athens Daedalus và con trai trẻ tuổi Icarus tạo ra đôi cánh từ lông chim kết dính bằng sáp ong để thoát khỏi Mê cung của vua Minotaur trên đảo Crete. Icarus, vì còn trẻ và ngạo mạn, nghĩ rằng mình vĩ đại hơn Helios nên cố ý bay cao gần Mặt Trời. Helios tức giận liền phóng những tia sáng chết chọc vào anh, làm chảy sáp trên đôi cánh và khiến Icarus rơi xuống biển mà chết. Sau đó, chính Helios quyết định đặt tên vùng biển đó là Biển Icarian để tưởng nhớ thảm kịch này.
Arge là một nữ thợ săn. Trong lúc đuổi theo một con hươu, cô tuyên bố dù con vật nhanh như Mặt Trời, cô vẫn sẽ bắt kịp nó. Helios, cảm thấy bị xúc phạm trước lời nói kiêu căng, đã biến cô thành con hươu cái.
Trong một phiên bản hiếm hoi của câu chuyện về Smyrna, chính Helios, vì tức giận trước một lỗi lầm không rõ của cô, đã nguyền rủa cô sẽ phải lòng chính cha ruột của mình, Cinyras. Tuy nhiên, trong phần lớn các phiên bản khác, người đứng sau lời nguyền này là nữ thần tình yêu Aphrodite.
Bò Mặt Trời
Helios chăn nuôi đàn cừu và bò của mình trên hòn đảo linh thiêng Thrinacia, hoặc trong một số trường hợp là Erytheia. Mỗi đàn có năm mươi con, tổng cộng 350 con bò và 350 con cừu—tương ứng với số ngày trong năm theo lịch cổ của người Hy Lạp: bảy đàn tượng trưng cho một tuần, mỗi tuần có bảy ngày. Những con bò này không sinh sản cũng không chết đi.
Trong Homeric Hymn 4 to Hermes, sau khi bị Apollo lôi đến trước Zeus vì tội ăn trộm những con bò thiêng của ông, thần Hermes biện hộ cho hành động của mình rằng: “Con tôn kính Helios và các vị thần khác vô cùng.”
Augeas, trong một số câu chuyện, là con trai và người bảo vệ một đàn mười hai con bò đực thiêng của cha mình, Helios. Đàn gia súc khổng lồ đó được cho là món quà Helios dành cho anh.
Thành Apollonia ở Illyria là một nơi khác mà Helios nuôi giữ đàn cừu. Một người đàn ông tên Peithenius được giao nhiệm vụ chăm sóc chúng nhưng đáng tiếc đàn cừu đã bị bầy sói ăn thịt. Người dân Apollonia cho rằng ông đã xao lãng trách nhiệm nên móc mắt Peithenius. Phẫn nộ trước cách đối xử vô nhân tính, Helios khiến đất đai trở nên cằn cỗi, không còn sinh hoa kết trái. Chỉ khi người Apollonia bù đắp cho Peithenius bằng hai vùng ngoại ô cùng một căn nhà để ông sinh sống, thần mới hài lòng và cho đất đai màu mỡ trở lại. Câu chuyện này cũng được nhà sử học Hy Lạp Herodotus ghi chép, trong đó người đàn ông này được gọi là Evenius.
Odyssey
Trên hành trình trở về quê hương, Odysseus ghé thăm đảo của nữ phù thủy Circe. Người dân ở đây cảnh báo anh không nên đụng đến những con bò của Helios ở Thrinacia, nếu không thần sẽ khiến họ không thể trở về nhà. Dù Odysseus dặn dò các thủy thủ rất cẩn thận, họ vẫn giết và ăn thịt một số con bò vì thiếu lương thực. Các nữ thần canh giữ hòn đảo, Phaethusa và Lampetia, liền báo cho cha mình, Helios. Helios lập tức cầu xin Zeus trừng phạt những kẻ phạm tội, thậm chí từ chối lời đề nghị bồi thường bằng một ngôi đền mới ở Ithaca. Đáp lại, Zeus giáng sét phá hủy con tàu, giết chết toàn bộ thủy thủ đoàn, chỉ để lại một mình Odysseus sống sót.
Các Tác Phẩm Khác
Helios còn xuất hiện trong nhiều tác phẩm của nhà văn Lucian ngoài Đối Thoại Của Các Vị Thần (Θεῶν Διάλογοι – Dialogues of the Gods). Ở tác phẩm Icaromenippus, Selene than phiền với nhân vật chính về việc các triết gia muốn gây bất hòa giữa bà và Helios. Sau đó, Helios được nhìn thấy đang yến tiệc với các vị thần khác trên Olympus khiến Menippus tự hỏi làm thế nào mà màn đêm có thể buông xuống thiên giới khi thần vẫn còn ở đó.
Trong một phiên bản khác thường của thần thoại, Basileia, người kế vị cha mình là Uranus, kết hôn với em trai Hyperion và sinh hai người con: con trai Helios và con gái Selene. Lòng đố kị trỗi dậy khiến các anh em khác của Basileia đã sát hại Hyperion và dìm chết Helios xuống sông Eridanus, còn Selene tự kết liễu mạng sống. Sau vụ thảm sát, Helios hiện về trong giấc mơ của người mẹ và trấn an bà rằng những kẻ sát nhân sẽ bị trừng phạt, còn ông và chị gái sẽ được bất tử và trở thành những thực thể linh thiêng. Mặt trăng trước đây được gọi là Mene sẽ bị thay thế là Selene và “ngọn lửa thiêng” trên bầu trời sẽ mang tên của ông.
Người ta cũng kể rằng, khi Selene mải mê với tình yêu của bà dành cho phàm nhân Endymion, bà đã giao chiếc xe ngựa mặt trăng của mình cho Helios điều khiển.
Nhà thơ Claudian ghi chép khi còn nhỏ, Helios được người cô Tethys nuôi dưỡng.
Người dân Titane tin Titan là anh trai của Helios và là cư dân đầu tiên của Titane, nơi được đặt tên theo ông. Tuy nhiên, trong hầu hết các trường hợp, Titan lại được đồng nhất với chính Helios, thay vì là một thực thể riêng biệt.
Theo nhà thơ trữ tình Stesichorus vào thế kỷ thứ 6 TCN, Theia, mẹ của Helios, sống cùng ông trong cung điện.
Trong sự kiện giết rồng Python của Apollo, xác con mãng xà được cho là đã phân hủy dưới sức mạnh của “Hyperion chói lọi”.
Bạn đời và con cái
Helios là nhân vật đứng đầu một đại gia đình. Những nơi thờ phụng Helios thường nhận ông làm tổ tiên về mặt thấn thánh lẫn huyết thống. Ví dụ, người Crete tin vua Idomeneus của họ là hậu duệ của Helios qua con gái Pasiphaë.
Theo truyền thống, nữ thần biển (Oceanid) Perse được xem là vợ chính của Helios. Hai người có nhiều con, nổi bật trong số đó là Circe, Aeëtes, Pasiphaë (vợ vua Minos), Perses, và trong một số phiên bản, vua Corinth là Aloeus. Nhà văn Ioannes Tzetzes còn thêm Calypso – thường được xem là con gái của Atlas – vào danh sách con cái của Helios với Perse, có lẽ do vai trò và tính cách của cô tương đồng với Circe trong Odyssey, khi cả hai đều giữ Odysseus ở lại trên đảo của mình.
Helios từng đưa ra một lời tiên tri cảnh báo cho con trai Aeëtes rằng ông sẽ bị chính con cái phản bội. Aeëtes nghĩ có thể là con gái Chalciope cùng các con của cô với Phrixus. Để củng cố quyền lực cho Aeëtes, Helios còn ban tặng ông nhiều báu vật, bao gồm một cỗ xe với những con ngựa thần tốc, một chiếc mũ vàng bốn tấm, một bộ giáp khổng lồ, cùng áo choàng và vòng cổ như một dấu ấn của tình phụ tử. Khi con gái Medea phản bội Aeëtes và bỏ trốn cùng Jason sau khi lấy đi bộ lông cừu vàng, Aeëtes đã cầu xin cha mình và Zeus trừng phạt hành động bất kính này.
Là ông ngoại của Medea, Helios đóng vai trò quan trọng trong bi kịch của cô tại Corinth. Medea đã tặng công chúa Glauce bộ áo và vương miện tẩm độc và nói rằng đó là món quà từ Helios. Sau khi Medea gây ra cái chết của Glauce, vua Creon và cả con mình, Helios đã giúp cô trốn khỏi Corinth và Jason. Trong phiên bản của Seneca, Medea tức giận trách móc sự thờ ơ của ông ngoại, thắc mắc tại sao Helios không làm tối bầu trời trước tội ác của cô, thậm chí còn cầu xin ông cho cô mượn cỗ xe rực lửa để thiêu rụi Corinth.
Theo truyền thuyết Rhodian, Helios có vợ là Rhodos, sinh ra bảy người con trai được gọi là Heliadae (Ochimus, Cercaphus, Macar, Actis, Tenages, Triopas, Candalus) cùng con gái Electryone.
Trong Dionysiaca của Nonnus, Helios yêu và kết hôn với tiên nữ Clymene trên đảo huyền thoại Kerne. Clymene sau đó sinh ra Phaethon và hai người cùng nuôi dưỡng con trai đến khi bi kịch xảy ra. Đó là sự kiện Phaethon yêu cầu lái cỗ xe mặt trời của cha mình. Một đoạn trong Tuyển tập Hy Lạp cũng nhắc đến việc Helios đến thăm Clymene trong phòng nàng.
Vua Elis, Augeas, đôi khi được cho là con trai của Helios nhưng Pausanias lại khẳng định cha thật sự của ông là vua Eleios.
Trong một số dị bản hiếm hoi, Helios không phải là anh trai mà là cha của Selene và Eos. Một chú giải về Euripides giải thích Selene được gọi là con gái của Helios vì bà hấp thụ ánh sáng mặt trời và thay đổi hình dạng tùy vào vị trí của mặt trời.
Theo Pseudo-Plutarch, Helios từng ham muốn một nữ thần Naiad Ấn Độ tên là Anaxibia.
