Tartarus hay Tartaros (tiếng Hy Lạp cổ: Τάρταρος, chuyển tự: Tártaros) là một vực thẳm sâu nhất vũ trụ, được sử dụng như chốn ngục tù đầy đau khổ dành cho những kẻ ác như giam giữ các Titan. Theo tác phẩm Gorgias (khoảng năm 400 TCN) của Plato, Tartarus là nơi ph linh hồn được phán xét sau khi chết và những kẻ ác nhận sự trừng phạt thiêng liêng.
Tartarus xuất hiện trong các hệ thống vũ trụ học Hy Lạp thời kỳ đầu, tiêu biểu là Theogony của Hesiod, nơi Tartarus được nhân cách hóa thành một trong những thực thể đầu tiên tồn tại, cùng với Chaos và Gaia.
Thần thoại
Với tư cách vị thần
Trong tác phẩm Theogony của nhà thơ Hy Lạp Hesiod (cuối thế kỷ 8 TCN), Tartarus là vị thần nguyên thủy thứ ba xuất hiện sau Thần Hỗn mang Chaos và Đất mẹ Gaia, trước Thần Tình yêu Eros. Tartarus còn được cho là cha của quái vật Typhon từ mối quan hệ với Gaia.
Theo nhà sử thi La Mã Hyginus, Tartarus là con của Aether và Gaia.
Với tư cách địa điểm
Trong tác phẩm của mình, Hesiod khẳng định rằng một cái đe bằng đồng rơi từ thiên đàng xuống trần gian sẽ mất chín ngày để mặt đất và mất thêm chín ngày nữa để rơi xuống Tartarus. Trong Iliad (thế kỷ 8 TCN), Zeus nói rằng Tartarus “nằm sâu bên dưới cách xa Hades như khoảng cách bầu trời tới mặt đất.” Tương tự, nhà thần thoại học Apollodorus mô tả Tartarus là “một nơi tối tăm trong Thế giới ngầm, xa trái đất như từ trái đất đến bầu trời.”
Khi vương quốc của Hades dành cho người chết, Tartarus nằm dưới cũng có một số sinh vật cư ngụ. Vào thời Titan Cronus nắm quyền cai trị, ông ta giam giữ ba Cyclopes cổ đại một mắt và những Hecatonchires có trăm cánh tay tại đây, đồng thời cho quái vật Campe canh gác. Campe mang hình dáng nửa bọ cạp với một vòng đầu thú hoang quanh eo, đuôi châm độc sẵn sàng tấn công bất kỳ ai dám bén mảng. Sinh vật này luôn mang theo roi để tra tấn các Cyclopes và Hecatonchires. Trước cuộc chiến Titanomachy, Zeus đã đối đầu với Campe nhằm giải thoát những người khổng lồ bị cầm tù, vì thần cần sự giúp đỡ của họ. Nhóm vị thần Olympus cuối cùng giành chiến thắng. Cronus và nhiều Titan khác bị đày đến Tartarus, còn các Titan không theo phe ông ta như Prometheus, Epimetheus, Metis được tha mạng. Những Hecatonchires sau trận đánh trở thành lính canh ở Tartarus.
Ngoài Titan, những vị thần phạm lỗi lầm nghiêm trọng cũng bị kết án xuống Tartarus. Trong Homeric Hymn to Hermes, Apollo đe dọa sẽ ném Hermes vào Tartarus vì tội gian dối và ăn cắp bò của ông. Chính Apollo cũng suýt bị Zeus đày xuống đây cho tội giết Cyclopes. Khi Zeus đánh bại quái vật Typhon, thần cũng tống nó vào “Tartarus sâu thẳm.”
“Cư dân”
Ban đầu, Tartarus chỉ được dùng làm nơi giam giữ những mối nguy hiểm đặc biệt với tổ tiên và bản thân các vị thần Olympus . Trong nhiều giai thoại về sau, Tartarus trở thành không gian riêng cho việc giam cầm và tra tấn người phạm tội chống đối thần thánh, đi kèm mỗi hình phạt độc nhất cho kẻ bị kết án.
Vua Sisyphus
Sisyphus vốn là vua của thành Corinth, đã gây ra vô số tội ác kinh khủng nên bị đưa xuống Tartarus. Hắn ta giết khách và người lạ đến lâu đài của mình, vi phạm nguyên tắc hiếu khách, quyến rũ cháu gái và báo cho thần sông Asopus biết nơi ở con gái Aegina trong lúc cô bị Zeus bắt cóc. Tuy chuyện trăng hoa của Zeus khắp trần thế không hợp tình hợp lý, Sisyphus tự cho bản thân ngang hàng với thánh thần nên hắn ta đã vượt qua giới hạn, đi rêu rao và phê phán công khai hành vi sai trái của Zeus.
Chính những hành động ngang ngược này, Zeus ra lệnh cho thần Chết Thanatos xích Sisyphus xuống Tartarus. Thế nhưng, Sisyphus lừa được Thanatos bằng cách hỏi về những chiếc xích và xích được vị thần này, kết quả là không còn cái chết ở bất cứ đâu. Điều này gây ra hỗn loạn khắp dương gian, buộc Ares đi giải cứu Thanatos và đưa Sisyphus xuống chỗ Hades. Một thời gian sau, Sisyphus thỉnh cầu vợ Hades là Persephone cho phép mình quay lại mặt đất tạm thời để trách mắng vợ vì không chôn cất đúng nghi lễ. Hắn ta tính nhân cơ hội này trốn thoát và sống ẩn dật trên Trái đất, từ chối quay lại Thế giới ngầm.
Hermes nhận lệnh Zeus và kéo thẳng hắn ta xuống đến Tartarus. Tại đây, Sisyphus bị ép suốt đời phải lăn một tảng đá lớn lên đỉnh núi để chuộc lại lỗi lầm, nhưng tảng đá ấy sẽ mãi lăn xuống đáy, không bao giờ lên đến đích. Mộ hình phạt thích đáng cho Sisyphus vì tội ác và sự kiêu ngạo, dám nghĩ bản thân khôn ngoan vượt cả Zeus. Và Zeus đã chứng minh ngược lại, khiến hắn ta phải chịu một kiếp đời nhục nhã đầy vô nghĩa và thất vọng.
Vua Tantalus
Vua Tantalus là con trai của Zeus và là một trong những vị vua của Mycenae. Ông ta bị đày đọa tại Tartarus sau khi giết chết con trai Pelops, nấu chín và dâng lên các vị thần khi được mời dự tiệc cùng họ. Mục đích chính cho hành động của Tantalus là thử thách các vị thần nhưng đây được xem là tội lỗi tày trời khi giết người và làm món ăn từ con người. Các vị thần, trong đó có Demeter đã vô tình ăn một miếng thịt mà không nhận ra, sau đó phát hiện sự thật và trừng phạt Tantalus. Ông ta còn phạm lỗi phạm thượng khác là ăn trộm thức uống bất tử ambrosia và tiết lộ bí mật của nó cho người dân.
Có một câu chuyện kể rằng Tantalus giữ một con chó vàng của Hephaestus bị bạn của ông, Panderus, đánh cắp. Sau khi Panderus quay về lấy con chó, Tantalus phủ nhận việc có nó. Đây được xem là hành động không trung thực và càng khiến ông ta sa vào tội lỗi.
Hình phạt của Tantalus ở Tartarus rất khắc nghiệt và đau khổ. Ông ta phải đứng trong một vũng nước dưới một cây trái có cành thấp. Mỗi khi Tantalus đói bụng, muốn với tay hái trái cây, các cành cây sẽ nâng thức ăn khỏi tầm với. Mỗi khi ông ta khát nước, cúi xuống để uống, nước lại rút cạn, trơ trọi và khô cằn. Trên đầu ông ta còn có viên đá khổng lồ treo lơ lửng, đe dọa rơi xuống bất cứ lúc nào. Sự trừng phạt này tạo nên thuật ngữ “Tantalus” trong văn hóa hiện đại, biểu trưng cho những cám dỗ không bao giờ đạt được.
Vua Ixion
Ixion là vua của bộ tộc Lapiths, một trong những bộ tộc cổ xưa nhất ở Thessaly. Ixion sinh ghen ghét và thù hận cha vợ đến nỗi đẩy ông vào đống than gỗ đang cháy, phạm tội giết người thân đầu tiên trong thần thoại Hy Lạp. Các hoàng tử từ nhiều vương quốc cầu nguyện thần Zeus không cho phép Ixion thanh tẩy tội lỗi của mình. Tuy nhiên, Zeus cảm thấy thương hại và mời Ixion tham gia bữa tiệc trên đỉnh Olympus. Lúc Ixion nhìn thấy nữ thần Hera, ông phải lòng bà ngay lập tức và có những hành vi quấy rối dưới bàn cho đến khi Zeus ra hiệu cho ông dừng lại. Sau khi tìm chỗ ngủ cho Ixion, Zeus tạo ra một bản sao Hera làm từ mây tên Nephele nhằm thử lòng Ixion xem ông ta có dám đi quá giới hạn. Ixion đã quan hệ với Nephele, và kết quả là đứa con nửa người nửa ngựa Centaurus ra đời. Centaurus sau này giao phối với những con ngựa ở Magnesia trên núi Pelion và sinh ra giống loài Centaur.
Zeus sau đó đuổi Ixion khỏi đỉnh Olympus và đánh ông ta bằng tia sét. Hình phạt cho Ixion là bị buộc vào một bánh xe lửa có cánh, luôn quay không ngừng, ban đầu là trên bầu trời rồi sau đó là ở Tartarus. Chỉ khi Orpheus, con trai của Apollo, xuống Âm phủ để cứu vợ của mình, Eurydice, bánh xe mới ngừng quay vì thứ âm nhạc kì diệu mà Orpheus chơi. Việc Ixion bị trói vào bánh xe lửa còn tượng trưng cho dục vọng cháy bỏng của ông ta.
Một số câu chuyện khác
- Trong một số dị bản, các cô gái Danaïdes, con vua Danaus, giết chồng và bị trừng phạt ở Tartarus, buộc phải mang nước trong một chiếc bình và đổ đầy bồn tắm, nhờ đó rửa sạch tội lỗi của họ. Tuy nhiên, chiếc bình lại có kẽ nứt khiến nước luôn rò rỉ ra ngoài.
- Gã khổng lồ Tityos cố gắng cưỡng hiếp Leto theo lệnh của Hera, nhưng bị Apollo và Artemis giết chết. Không dừng lại tại đó, Tityos tiếp tục bị trừng phạt bị ở Tartarus. Hắn ta bị hai con kền kền hành hạ và ăn gan. Hình thức tra tấn này rất giống với hình phạt của Titan Prometheus.
- Vua Salmoneus được cho là đã bị giam cầm trong Tartarus sau khi tự xưng mình là Zeus, khiến Zeus thật sự nổi giận và phóng sấm sét về phía ông ta.
- Arke là chị em sinh đôi của Iris, nữ thần cầu vồng và sứ giả của các vị thần Olympus. Khác với người chị em, cô đứng về phía các Titan với vai trò tương tự trong cuộc chiến Titanomachy. Sau trận đánh, Zeus tước bỏ đôi cánh của Arke và ném cô vào Tartarus cùng các Titan.
- Ocnus bị kết án phải dệt một sợi dây rơm dài vô tận ở Tartarus, nhưng mỗi khi ông ta dệt xong, một con lừa lại ăn mất sợi dây đó. Hiện tại chưa có câu chuyện nào giải thích rõ lý do ông ta lại bị trừng phạt như vậy.
- Khi đứa con gái mang thai của vua Phlegyas là Coronis bị Artemis hay chính Apollo giết chết do ngoại tình, vị vua này đốt cháy đền thờ Apollonian ở Delphi và cũng bị Apollo tiêu diệt. Ông phải ở lại Tartarus và bị chôn vùi dưới một tảng đá, mãi mãi đói khát trước một bữa tiệc thịnh soạn. Ông còn bị nguyền rủa phải la hét những linh hồn khác trong Tartarus, cảnh báo họ không bao giờ được khinh thường thánh thần.
